مهریه یکی از مهم‌ترین حقوق مالی زن در عقد نکاح است که از دیرباز در نظام‌های حقوقی و اجتماعی مختلف مورد توجه قرار گرفته است. این حق مالی که به‌عنوان صداق، کابین یا فرض نیز شناخته می‌شود، از سوی مرد به زن تعلق می‌گیرد و به‌محض جاری شدن صیغۀ عقد، زن مالک آن می‌شود.
مطابق با قوانین مدنی ایران و احکام فقهی دین مبین اسلام، مهریه نه‌تنها به‌عنوان یک پشتوانۀ مالی برای زن تلقی می‌شود، بلکه نوعی تعهد اخلاقی و اجتماعی از سوی مرد نسبت به همسر خود نیز محسوب می‌گردد.
نقش مهریه در حقوق خانواده از جهات مختلفی قابل بررسی است. از یک سو، این حق مالی تضمینی برای زن در زندگی زناشویی و حتی پس از آن محسوب می‌شود و از سوی دیگر، گاهی به ابزاری برای حل‌وفصل دعاوی خانوادگی و یا سوءاستفاده در برخی موارد تبدیل می‌شود.
مهریه می‌تواند به دو صورت عندالمطالبه یا عندالاستطاعه تعیین گردد که در حالت اول، زن می‌تواند هر زمان که بخواهد مهریۀ خویش را از شوهرش طلب کند، در حالی که در حالت دوم، پرداخت آن منوط به اثبات توانایی مالی مرد است.
همچنین بخوانید: حق مطالبۀ مهریه در صورت انحلال نکاح چگونه است؟
علاوه بر این، مهریه دارای انواع مختلفی همچون مهرالسنه، مهرالمسمی، مهرالمثل و مهرالمتعه است که هرکدام در شرایط خاصی اعمال می‌شوند. از دیدگاه حقوقی، دِین ناشی از مهریه بر سایر دیون مقدم بوده و حتی پس از فوت زوج نیز باید پرداخت شود.
به دلیل اهمیت بالای این موضوع، شناخت ابعاد مختلف مهریه برای زوجین ضروری است تا از حقوق و تکالیف خود در این زمینه آگاهی داشته باشند. در ادامه، به بررسی کامل مفهوم، انواع و مقررات مربوط به مهریه می‌پردازیم.
مهر یا مهریه چیست؟
مهریه مالی است که هنگام عقد نکاح، شرعاً و قانوناً از طرف مرد به زن پرداخت می‌شود و صداق، کابین و فرض هم نامیده می‌شود. مَهریه یا مَهر از جمله حقوق مالی است که هنگام عقد ازدواج به زن تعلق می‌گیرد. مطابق با مادۀ ۱۰۸۲ قانون مدنی، به مجرد عقد، زن مالک مهر می‌گردد و می‌تواند هر نوع تصرفی که بخواهد در آن بنماید.
مطابق با این ماده مشخص می‌گردد هنگامی که عقدی میان طرفین واقع شد، زن مالک مهر می‌شود و هیچ چیزی نمی‌تواند جلوی این مالکیت را بگیرد؛ اگرچه در عمل، بسیار اتفاق می‌افتد که زن در هنگام طلاق اگر بخواهد می‌تواند مهریه را دریافت نماید، با توجه به اینکه هر زمان بخواهد می‌تواند نسبت به مطالبۀ مهريه اقدام نماید.
در هر صورت وجود مسائلی مانند رابطۀ نامشروع، عدم تمکین زن و یا هر عملی دیگر از سوی زن نیز، مانع استحقاق زن نسبت به مهريه نمی‌شود. البته در بعضی از شرایط زن مستحق مهريه نمی‌گردد.
هنگامی که زن و مردی یا دختر و پسری با یکدیگر ازدواج می‌کنند و میان آن‌ها عقد نکاح منعقد می‌گردد، به‌محض وقوع آثاری را به همراه دارد. یکی از این آثار پرداخت مهريه توسط مرد به زن است. مهريه در واقع مالی است که از سوی مرد به زن داده می‌شود. صداق یا مهريه نشان‌دهندۀ احترامی است که شوهر نثار همسرش می‌کند.
همچنین همۀ روان‌شناسان و مشاوران حقوق خانواده معتقدند که اهدای انواع هدیه از سوی مرد به زن برای ایجاد انرژی عاطفی و تقویت عشق زوجین بسیار مؤثر است.
همچنین بخوانید: شرایط اعسار و تقسیط مهریه چیست؟
مهریه نوعی حق شخصی است که زن مالک آن می‌گردد و در صدر بدهی‌های مرد قرار می‌گیرد و حتی پس از مرگ زوجه نیز به وراث زن می‌رسد. علاوه بر آن، در دین مبین اسلام و در فقه شیعه و علم حقوق نیز پرداخت مهريه، از تکالیف شوهر به حساب می‌آید و در این زمینه برای زن احترام خاصی قائل شده‌اند.
مهریۀ عندالمطالبه و مهریۀ عندالاستطاعه چیست؟
عندالمطالبه بودن مهريه این است که به‌محض منعقد شدن عقد نکاح، زن مالک مهريه می‌گردد و هر زمان بخواهد می‌تواند نسبت به دریافت آن اقدام نماید. البته توجه نمایید که زن و مرد در هنگام عقد می‌توانند برای پرداخت مهريه شروطی را در نظر بگیرند، به این صورت که مهريه عندالمطالبه باشد یا عندالاستطاعه، نقد باشد یا نسیه، تعیین شده باشد یا تعیین نشده باشد.
هنگامی که زن و مرد توافق می‌کنند که مهريه به‌صورت عندالاستطاعه باشد، منظور از آن مهريه‌ای است که پرداخت آن به‌محض مطالبۀ زن انجام نمی‌شود و به استطاعت و توان مالی مرد بستگی دارد.
همچنین بخوانید: آنچه که دربارۀ مهریه نمی‌دانید!
در واقع، مهریۀ عندالاستطاعه مهريه‌ای است که در آن مقدار دقیق مهر توافق شده و در عقدنامه نیز قید گردیده است، ولی زن هنگامی می‌تواند آن را دریافت نماید که بتواند استطاعت مالی مرد را اثبات نماید. این امکان برای زوجین وجود دارد که بعد از عقد نیز با توافق همدیگر مهريه را از عندالمطالبه بودن به عندالاستطاعه بودن تغییر دهند.
انواع مهریه و معرفی آن‌ها
مهريه تقسیم‌بندی‌های متفاوتی دارد اما در یک تقسیم‌بندی کلی، مهريه به ۴ دسته تقسیم می‌شود:
- مهر السنه
- مهر المسمی
- مهر المثل
- مهر المتعه
در ادامه به توضیح هریک از موارد فوق می‌پردازیم.
مهر السنه
مهر السنه مهریۀ حضرت فاطمه (س) است که ۵۰۰ درهم می‌باشد. از آنجا که رسول الله (ص) آن را برای تمامی زنان و دخترانش تعیین می‌نمود، بنابراین با توجه به آن به مهر السنه تعبیر می‌شود.
مهر المسمی
همان‌طور که از نام آن پیدا است به مهری گفته می‌شود که در عقد ازدواج از آن نام برده می‌شود. به عبارتی میزان مالی است که به‌عنوان مهر در عقد نکاح ذکر می‌شود و مورد توافق زوجین قرار می‌گیرد.
مهر المثل
یکی دیگر از انواع مهريه نیز مهرالمثل می‌باشد. زن و شوهر می‌توانند در عقد نکاح مهری تعیین نکنند ولی پس از وقوع عقد با توافق زوجین به تعیین آن بپردازند.
در صورتی که قبل از تعیین مهريه میان زوجین نزدیکی صورت گیرد، زن مستحق مهرالمثل می‌باشد و منظور از آن مالی است که با در نظر گرفتن وضعیت خانوادگی و شرایط نزدیکان تعیین می‌شود.
به عبارتی دیگر، مهرالمثل میزان مهريه‌ای است که با توجه به شرایط جامعه، عرف و با در نظر گرفتن ویژگی‌های زن همچون زیبایی، میزان تحصیلات، وضعیت اجتماعی زن تعیین می‌گردد.
در صورتی که زن و مرد در زمان عقد مهريه را تعیین کرده باشند ولی به جهاتی مانند نامشروع بودن یا مالیات نداشتن باطل گردد، مانند قرار دادن مشروبات الکلی به‌عنوان مهريه و آلات و ادوات قمار، در حالی که میان آن دو نزدیکی رخ داده باشد، در این صورت مستحق مهرالمثل خواهد بود.
مهر المتعه
در صورتی که به هنگام عقد نکاح مهر تعیین نگردد و زوج بخواهد که زوجه را قبل از نزدیکی طلاق دهد، باید مقداری را به‌عنوان مهر تعیین نماید و به زوجه پرداخت نماید. این مبلغ نیز به وضعیت مالی زوج بستگی دارد. در نتیجه تعیین میزان مهرالمثل بستگی به وضعیت خانوادگی زوج داشته ولی مهرالمتعه به وضعیت مالی خود زوج بستگی دارد.
توجه نمایید که این مهر به نکاح دائم متعلق می‌گردد و در عقد نکاح موقت وجود ندارد، همچنین این مهريه در صورت طلاق متعلق به زوجه خواهد بود اما اگر که شوهر فوت نموده و نزدیکی میان آن دو رخ نداده باشد، این مهر به زن تعلق نمی‌گیرد.
نکات مهم در خصوص مهریه
تعیین نکردن مهر در خصوص نکاح دائم اصطلاحاً تفویض بضع گفته می‌شود و به زنی که در عقدش مهری ذکر نشده باشد مفوضةالبضع گفته می‌شود.
اگر که شوهر فوت نماید و قبل از مرگ او میان آن دو نزدیکی رخ نداده باشد، در صورتی که ضمن عقد برای زوجه مهريه مشخص نشده باشد زن مستحق چیزی نخواهد بود. اگر بعد از نزدیکی شوهر فوت نماید زن مستحق دریافت نصف مهریۀ مشخص‌شده می‌باشد.
اگر که مهریه‌ای ضمن عقد مشخص نشده باشد ولی قبل از فوت شوهر میان آن دو نزدیکی و دخول جنسی صورت گرفته باشد، زن مستحق مهرالمثل خواهد بود.
حق دریافت مهريه همواره برای ذی‌نفع آن وجود دارد حتی اگر که زوجه در قید حیات نباشد، یعنی همچون اموال دیگر مهریه نیز به ورثۀ زوجه تعلق می‌گیرد. بنابراین وراث زوجه می‌توانند بعد از فوت وی به قائم‌مقامی از او مهریه را از زوج طلب نمایند.
دین ناشی از مهريه از جمله دیون ممتازه می‌باشد و حتی در صورت وجود دیون متعدد زوج یا حتی فوت وی باز هم تأدیۀ مهریۀ زوجه بر سایر دیون مقدم می‌باشد.
زوجه می‌تواند علاوه بر مطالبۀ مهريه قبل و یا بعد از آن نسبت به توقیف اموال شوهر و یا به عبارت قانونی درخواست صدور قرار تأمین خواسته نماید و در کوتاه‌ترین زمان اموال شوهر خود را توقیف کند و از توقیف افراد دیگر یا انتقال آن توسط شوهر به فردی دیگر جلوگیری نماید.
نتیجه‌گیری و جمع‌بندی
مهریه یکی از مهم‌ترین حقوق مالی زن در عقد نکاح است که از لحاظ شرعی، قانونی و اجتماعی جایگاه ویژه‌ای دارد. این حق مالی که به‌محض عقد به زن تعلق می‌گیرد، به‌عنوان پشتوانه‌ای برای حمایت از وی در زندگی مشترک در نظر گرفته شده است. مهريه می‌تواند در اشکال مختلفی مانند مهرالسنه، مهرالمسمی، مهرالمثل و مهرالمتعه تعیین شود و بسته به شرایط عقد، میزان و نحوۀ پرداخت آن متفاوت خواهد بود.
بخوانید: مطالبۀ مهریه از چه راه‌هایی امکان‌پذیر است؟
از منظر حقوقی، مهريه می‌تواند عندالمطالبه باشد، به این معنا که زن هر زمان بخواهد می‌تواند آن را طلب کند، یا عندالاستطاعه باشد که در این صورت پرداخت آن مشروط به اثبات توانایی مالی مرد خواهد بود. این حق مالی حتی پس از فوت زن نیز به وراث او منتقل شده و بر سایر دیون مرد مقدم است. همچنین، زن این اختیار را دارد که برای وصول مهريه از ابزارهای قانونی مانند توقیف اموال همسر در اسرع وقت استفاده کند.
با وجود اینکه هدف اصلی مهریه ایجاد امنیت مالی و تضمین حقوق زن در زندگی مشترک است، در برخی موارد به ابزاری برای سوءاستفاده و فشار بر طرفین تبدیل شده است. تعیین مهريه‌های سنگین و غیرواقع‌بینانه نه‌تنها موجب مشکلات حقوقی و مالی برای زوجین می‌شود، بلکه می‌تواند به بروز اختلافات شدید در زندگی مشترک نیز دامن بزند.
بنابراین، آگاهی از قوانین مرتبط با مهریه و تعیین آن بر اساس توانایی مالی زوجین و عرف جامعه، می‌تواند از بروز بسیاری از مشکلات حقوقی و خانوادگی پیشگیری کند. در نهایت، مهریه زمانی می‌تواند نقش حمایتی و ارزشی خود را ایفا کند که با نگاهی متعادل و منطقی تعیین شود و از آن به‌عنوان ابزاری برای تقویت بنیان خانواده بهره گرفته شود.
