نفقه یک وظیفه و تکلیف است و در اصطلاح حقوقی به‌معنای تأمین مایحتاج و مخارج زوجه، فرزندان و دیگر خویشاوندان و اقارب است. نفقه فقط یک نوع نیست و انواع آن همواره مسئلۀ مهمی در حوزۀ خانواده بوده است.
وکیل خانواده در این مقاله قصد دارد توضیحات کامل و جامعی در خصوص انواع نفقه و خصوصاً نفقۀ زن ارائه کند تا نقطۀ ابهامی دراین‌باره باقی نماند.
مشاورۀ حقوقی آنلاین دربارۀ نفقه می‌تواند راهی سریع و بسیار آسان برای کمک به شما در اطلاع از میزان دقیق حقوقتان باشد تا قبل از هر اقدام برای کسب حقوق خود بتوانید بهترین تصمیم را بگیرید: درخواست مشاورۀ تلفنی
نفقۀ زوجه (حق نفقه برای زن)
به واسطۀ عقد نکاح، وظیفه و تکلیفی بر گردن شوهر در قبال همسر هست که به آن نفقۀ زوجه یا به اختصار همان نفقه می‌گویند. آنچه مرد پرداخت می‌کند هزینۀ خوراک، پوشاک، اثاث خانه و دیگر هزینه‌هایی است که با توجه به شرایط زن باید پرداخت شوند.
همچنین بخوانید: حق نفقه و شرایط پرداخت آن
بر اساس مادۀ 1106 قانون مدنی، پس از عقد نکاح دائم، پرداخت نفقۀ زن بر مرد واجب می‌شود. البته در صورت ازدواج موقت، مرد هیچ وظیفه‌ای در جهت پرداخت نفقه به زن ندارد.
البته این وظیفه تحت شرایطی بر عهدۀ او واقع خواهد شد که در ادامه به آن می‌پردازیم. در قانون مدنی و فقه اسلامی، میزان نفقه‌ای که مرد باید به زن بپردازد، با توجه به شرایط زن تعیین می‌شود نه شوهر؛ یعنی اگر زن از خانوادۀ ثروتمندی بوده نفقۀ او هم متناسب با همان طبقۀ اجتماعی است و اگر از قشر فقیر جامعه است نفقه متناسب با همان شرایط باید پرداخت شود.
نفقه از زمان عقد زوجه؟
از لحظۀ عقد نکاح تا زمانی که مرد سرپرست خانواده است، پرداخت نفقه وظیفۀ اوست و در صورتی که انحلال نکاح صورت گیرد، اصولاً پرداخت نفقه بر عهدۀ مرد نخواهد بود. در مادۀ 1108 قانون مدنی آمده است: «هر گاه زن بدون مانع مشروع از ادای وظایف زوجیت امتناع کند، مستحق نفقه نخواهد بود.»
بنابراین اگر پس از عقد نکاح، زن از شوهر خویش تمکین نکند، به او نفقه تعلق نمی‌گیرد. در قانون به امتناع زوجه از انجام تکالیف زوجیت «نشوز» و به زنی که تکالیف زناشویی را انجام نمی‌دهد «ناشزه» می‌گویند. البته در صورتی نشوز مانع دریافت نفقه می‌شود که علت موجهی نداشته باشد. به طور مثال اگر زن از ترس جان در منزل همسر نماند، این مسئله مانع از استحقاق نفقه نمی‌شود.
حق حبس زن
حق حبس چیست؟ در مادۀ 1085 قانون مدنی آمده است: «زن می‌تواند تا مهر به او تسلیم نشده از ایفاء وظائفی که در مقابل شوهر دارد امتناع کند مشروط بر اینکه مهر او حال باشد و این امتناع مسقط حق نفقه نخواهد بود.» در اصطلاح حقوقی، به این امتناع از انجام وظایف و داشتن استحقاق برای دریافت نفقه حق حبس می‌گویند.
همچنین بخوانید: قوانین مربوط به نفقه و اجرت‌المثل
نکتۀ مهم دربارۀ حق حبس این است که در صورتی به زن تعلق می‌گیرد که قبل از دریافت مهریه به وظایف زناشویی خود عمل کرده باشد.
استحقاق نفقه پس از انحلال نکاح
همان‌طور که در بالا به این مسئله اشاره کردیم پس از انحلال نکاح اصولاً مرد نباید نفقه‌ای پرداخت کند ولی سه استثنا وجود دارد:
- در حالت طلاق رجعی: اگر شوهر در طول عدۀ زن حق رجوع به او را داشته باشد طلاق آن‌ها رجعی است و نیازی به عقد نکاح مجدد وجود ندارد. در مادۀ 1109 قانون مدنی آمده است: «نفقۀ مطلقۀ رجعیه در زمان عده بر عهدۀ شوهر است مگر اینکه طلاق در حال نشوز واقع شده باشد. لیکن اگر عده از جهت فسخ نکاح یا طلاق بائن باشد، زن حق نفقه ندارد مگر در صورت حمل از شوهر خود که در این صورت تا زمان وضع حمل حق نفقه خواهد داشت.»
- در حالت آبستن بودن زن در عدۀ فسخ نکاح تا وضع حمل: در صورتی که مرد عیوبی داشته باشد و زن به واسطۀ آن عیوب حق طلاق پیدا کند و نکاح را فسخ کند، دیگر نمی‌تواند نفقه بگیرد. در این حالت قانون برای زن آبستن استثنا قاتل شده به نحوی که تا زمان وضع حمل مستحق نفقه خواهد بود.
- در حالت آبستن بودن زن در عدۀ طلاق بائن: طلاقی که به‌طور معمول وجود دارد طلاق رجعی است اما مطابق مادۀ 1145 قانون مدنی، در سه حالت قانون اجازۀ رجوع مرد به زن را نداده است و طلاق از نوع بائن است. این سه حالت عبارت‌اند از: اگر طلاق قبل از نزدیکی باشد؛ اگر زن یائسه باشد یعنی به سنی رسیده باشد که امیدی به آبستن شدن نداشته باشد؛ طلاق خلع و مبارات مادام که زن رجوع به عوض نکرده باشد؛ سومین طلاق بعد سه وصلت متوالی به عمل آید؛ چه وصلت در نتیجۀ رجوع باشد چه نکاح جدید. در این حالتی که طلاق بائن است اگر زن آبستن باشد تا زمان وضع حمل به او نفقه تعلق می‌گیرد.
نفقه در ازدواج موقت
نفقه در ازدواج موقت بر عهدۀ مرد نیست مگر اینکه طبق مادۀ 1113 قانون مدنی پرداخت نفقه در عقد موقت شرط شده باشد یا عقد بر مبنای همان جاری شده باشد. پرداخت نفقه در ازدواج موقت بیشتر در ازدواج‌های با مدت زمان طولانی بر عهدۀ مرد قرار می‌گیرد.
چه ضمانتی در اجرای نفقه وجود دارد؟
دو قانون پرداخت نفقه را تضمین می‌کنند که عبارت‌اند از:
- اجرای مدنی: در مادۀ 1111 قانون مدنی آمده است که زن می‌تواند در صورت امتناع شوهر از پرداخت نفقه به دادگاه شکایت کند و دادگاه هم مطابق با شرایط نرخ نفقه را برای مرد تعیین می‌کند. در صورتی که مرد از پرداخت آن سر باز بزند یا امکان دسترسی به اموالش ممکن نباشد مطابق مادۀ 1112 و 1129 قانون مدنی دادگاه به زن حق طلاق می‌دهد.
- اجرای کیفری: در مادۀ 53 قانون حمایت خانواده آمده است: «هرکس با داشتن استطاعت مالی، نفقۀ زن خود را در صورت تمکین او ندهد یا از تأدیۀ نفقۀ سایر اشخاص واجب‌النفقه امتناع کند، به حبس تعزیری درجۀ شش محکوم می‌شود. تعقیب کیفری منوط به شکایت شاکی خصوصی است و در صورت گذشت وی از شکایت در هر زمان تعقیب جزائی یا اجرای مجازات موقوف می‌شود.
تبصره: امتناع از پرداخت نفقۀ زوجه‌ای که به‌موجب قانون مجاز به عدم تمکین است و نیز نفقۀ فرزندان ناشی از تلقیح مصنوعی یا کودکان تحت سرپرستی مشمول مقررات این ماده است.
بنابراین با توجه به این ماده در صورتی که مرد از پرداخت نفقه سر باز بزند به حبس تعزیری درجۀ شش محکوم می‌شود که این حبس بین شش ماه تا دو سال است و اگر زن از مجازات بگذرد این مجازات موقوف می‌شود.
نفقۀ اقارب و خویشاوندان
تحت شرایطی افراد ملزم می‌شوند که به خویشان خود نفقه پرداخت کنند. اقارب یا همان خویشاوندان در معنای عام به سه دسته تقسیم می‌شوند:
- نفقۀ اقارب یا خویشاوندان نسبی: در اقارب نسبی منظور اقوامی است که یا خویشاوندان خط مستقیم هستند یعنی از نسل یکدیگرند مانند پدر و مادر و فرزند، یا نسل مشترکی دارند یعنی خواهر و برادر که به آن‌ها خویشاوندان خط اطراف می‌گویند. در ضمن قرابت فرد با جد یا جداتش هم از نوع خط مستقیم است که به آن خط مستقیم صعودی می‌گویند و خویشاوندی با نوادگانش را خط مستقیم نزولی می‌گویند.
- اقارب یا خویشاوندان سببی: عقد نکاح میان زن و مرد میان خویشاوندان این دو قرابت سببی ایجاد می‌کند.
- نفقه اقارب یا خویشاوندان رضاعی: این نوع قرابت بر اثر شیر خوردن طفل از زنی به غیر از مادر خودش به وجود می‌آید. البته چنین قرابتی تحت شرایط معینی ایجاد می‌شود و فقط از نظر حرمت نکاح در مقام قرابت نسبی است.
نفقه‌ای که برای اقارب است فقط مربوط به خویشاوندان نسبی آن هم از نوع خط مستقیم است. در واقع این نفقه فقط بین افرادی وجود دارد که بعضی از آن‌ها از بعضی دیگر به دنیا آمده باشند. برای این اقارب نسبی هم دو دسته نفقه وجود دارد:
- نفقۀ اولاد: نفقه به اولاد که در خط مستقیم نزولی اقارب نسبی قرار دارد تعلق می‌گیرد. طبق مادۀ 1199 قانون مدنی نفقۀ اولاد به ترتیب بر عهدۀ پدر، اجداد پدری، مادر، اجداد و جدات مادری و جدات پدری است. پرداخت نفقه در این حالت به ترتیب اولویت واجب می‌شود. به طور مثال در صورتی پرداخت نفقه برعهدۀ جد پدری است که پدر اولاد در قید حیات نباشد یا توانایی پرداخت نفقه را نداشته باشد. بنابراین هرکدام این افراد در صورت ناتوان بودن یا نبودن طبقۀ قبلی مؤظف است که نفقۀ اولاد را بپردازد.
- نفقۀ پدر و مادر و اجداد: نفقۀ این افراد که در خط مستقیم صعودی قرار دارند مطابق مادۀ 1200 قانون مدنی بر عهدۀ اولاد و اولادِ اولاد است. نفقۀ ابوین بر عهدۀ فرزند بدون واسطه است و فرقی نمی‌کند که فرزند دختر باشد یا پسر. حال اگر فرزند بدون واسطه نباشد و توان مالی برای پرداخت نفقه را نداشته باشد این وظیفه بر عهدۀ نوه است. نفقه‌ای که فرزند یا نوه پرداخت می‌کند بین پدر و مادر به‌طور مساوی تقسیم می‌شود.
