حق نفقه جزو حقوق مسلم زن در نکاح دائمی شناخته می‌شود. حتما تا به حال عبارت «نفقۀ زن» به گوشتان خورده باشد. لابد این موضوع را هم شنیده‌اید که مرد باید به همسر خود نفقه پرداخت کند. اما واقعاً نفقۀ زن چقدر است و به کدام زنان و چرا به ایشان تعلق می‌گیرد؟!
عقد نکاح جایگاه ویژه‌ای در اسلام دارد و بحث رسیدگی و پرداخت نفقۀ زن توسط شوهر نیز یکی از موارد مهم و ارکان اصلی نکاح را تشکیل می‌دهد.
در نظام حقوقی اسلام و به‌تبع آن ایران، به‌منظور استحکام نظام خانواده، حقوق و وظایفی متوجه طرفین عقد نکاح می‌باشد که یکی از این حقوق، حق نفقۀ زن است که مرد مکلف به پرداخت آن است. بعلاوه، صراحت آیات کلام وحی و روایات اسلامی نیز بر همین امر دلالت می‌کند.
همچنین بخوانید: قوانین مربوط به حق نفقه و اجرت‌المثل
همچنین همۀ فقهای اسلامی در اصل نفقه اتفاق نظر دارند. در این مقاله از گروه حقوقی و تخصصی مهروران (وکیل خانواده)، ابتدا معنا و چرایی پرداخت حق نفقه را بررسی می‌کنیم و سپس به میزان حق نفقه و نحوۀ محاسبۀ آن می‌پردازیم. همچنین در انتهای مقاله، به موارد تعلق یا عدم تعلق نفقه به زوجه خواهیم پرداخت.
معنای حق نفقه از منظر فقهی و حقوقی چیست؟
نفقه از نظر لغوی در فرهنگ‌های واژگان با این معنا آمده است: النفق اسم ما ینفق؛ یعنی نفقه اسم است در معنای آنچه پرداخت می‌شود. نفق یعنی چیزی که کم شد یا از بین رفت و به عبارت دیگر، نفقه به معنای خرج کردن است، یعنی دارایی یا پولی که خرج می‌شود.
در اصطلاح فقهی، مفهوم نفقه جدا از مفهوم لغوی آن نیست و بر مالی اطلاق می‌شود که انسان مؤظف است در زندگی خود آن را خرج کند. به طور کلی، دو گونه نفقه وجود دارد:
نفقه‌ای که واجب است انسان برای خودش خرج کند تا بتواند به زندگی مادی در دنیا ادامه دهد و اصطلاحاً به آن «نفقة لنفسه» می‌گویند.
نفقه‌ای که بر انسان واجب است تا برای زندگی دیگران خرج کند و اصطلاحاً به آن «نفقة لغیره» می‌گویند.
در تعریف حقوقی، این کلمه به معنای بذل و بخشش نیز به کار رفته است. نفقه عبارت است از چیزی که برای گذراندن زندگی مورد نیاز است.
شرایط پرداخت حق نفقه زن کدامند؟
در مادۀ 1107 قانون مدنی، نفقۀ زوجه چنین تعریف شده است: «حق نفقه عبارت است از همۀ نیازهای متعارف و مناسب با وضعیت زن، از قبیل مسکن، البسه، غذا، اثاث منزل و هزینه‌های مالی، درمانی، بهداشتی و خادم در صورت عادت یا احتیاج به‌واسطۀ نقصان یا مرض.»
مقدار لازم برای پرداخت حق نفقه
عده‌ای از فقها بر این عقیده‌اند که مقدار لازم برای نفقۀ زن عبارت است از هر چیزی که زن به آن محتاج است از قبیل خوراک، پوشاک، منزل، مستخدم و غیره. در واقع، نفقۀ زوجۀ دائم، همۀ آن چیزی است که زوجه در دوران زناشویی برای بقا و ادامۀ حیات خود لازم دارد. بنابراین با استنباط از مادۀ 1107 قانون مدنی، 5 مورد از امور نفقه به شرح ذیل تعریف می‌شود:
1. مسکن
مسکن یا محل سکونت، محلی است که زوجه در آنجا زندگی خود را می‌گذراند و مسکن باید متناسب با وضعیت و شئونات زن باشد. البته یکی از مواردی که تأثیر بسزایی در تعیین مسکن دارد، شأن و منزلت زوجه می‌باشد. همچنین تهیۀ مسکن مناسب بستگی به وضعیت مالی شوهر نیز دارد و باید در تهیۀ مسکن، شرایط زوجین یعنی هم مرد و هم زن را در نظر گرفت.
2. البسه و پوشاک
عبارت است از انواع پوشاک و لباس که برای حفظ انسان در مقابل سرما و گرما لازم است. هرگاه شرایط متعارف اقتضا کند که زنان لباس‌های متعددی برای داخل خانه و مهمانی داشته باشند، شوهر مکلف است آن را برای زوجۀ خود فراهم کند.
3. غذا و خوراک
منظور از غذا هر چیزی است که انسان برای بقا و ادامۀ حیات خود می‌خورد و می‌آشامد. زوج مکلف است برای زوجۀ خود غذای مناسب با طبیعت مزاجی و وضعیت اجتماعی او تهیه کند.
4. وسایل خانگی و اثاثیۀ منزل
اثاث‌البیت عبارت است از اشیائی که در خانه برای زندگی معمولی و عادی لازم است؛ وسایلی از قبیل فرش، یخچال، بخاری، کولر و… که زوج باید برای زوجه فراهم کند و البته باید شأن زوجه را نیز در نظر بگیرد.
5. خادم یا مستخدم
در صورت عادت زن به داشتن خادم یا احتیاج او به‌واسطۀ مرض یا نقصان اعضا، گرفتن مستخدم برای زن جزو حق نفقه و امری ضروری و لازم است. خادم کسی است که به‌واسطۀ کار خود وسایل سهولت زندگی دیگری را فراهم می‌کند و در ازای دریافت دستمزد مشخص به مخدوم خود خدمت می‌کند.
در صورت عادت زوجه به داشتن خادم، باید خادم متناسب با وضعیت اجتماعی زن در منزل پدری او استخدام شود و در مورد دوم نیز فقط احتیاجات زن ملاک است، زیرا به‌واسطۀ مرض یا نقصان اعضای بدن زوجه، هدف از گرفتن خادم، رعایت موقعیت اجتماعی زن نیست.
اگرچه مادۀ 1107 قانون مدنی تنها به ذکر مواردی بسنده کرده است، ولی باید گفت که ذکر این موارد برای نمونه و تمثیلی است و حصری نمی‌باشد. محصور کردن مصادیق حق نفقه مخالف مصلحت خانواده است. پس به طور کلی، می‌توان گفت هر چیزی که بر حسب متعارف مورد احتیاج زن باشد، جزو نفقۀ زوجه محسوب می‌شود.
آیا به همسر صیغه‌ای نیز نفقه تعلق می‌گیرد؟
در نکاح دائمی نفقۀ زن بر عهدۀ مرد است و بنابراین، بر زوج واجب است که نفقۀ زوجه را بپردازد و در آن رعایت معروف و متعارف را بنماید. اما در نکاح موقت، نفقۀ زوجه در صورتی بر عهدۀ زوج قرار می‌گیرد که در ذیل عقد نکاح شرط شده باشد. پس در نکاح موقت، نفقه به زوجه پرداخت نمی‌گردد. بر زوج نیز واجب نیست که نفقۀ زوجه را پرداخت کند.
بخوانید: تمکین و نشوز و تبعات قانونی آن
از شرایط دیگری که زن مستحق دریافت نفقه می‌شود، تمکین کامل او از مرد می‌باشد که در مقابل نشوز قرار دارد؛ یعنی اگر زوجه از زوج نافرمانی کند، استحقاق دریافت حق نفقه را ندارد. در اینجا منظور از تمکین، تمکین خاص است که به‌معنای برقراری رابطۀ جنسی زوجه با زوج می‌باشد.
نفقۀ زن چقدر است؟
حق نفقه طلب زوجه از زوج است و در صورت عدم پرداخت آن می‌توان از طریق دادگاه نسبت به دریافت آن اقدام کرد. در خصوص حق نفقه سؤالی که مطرح می‌شود این است که میزان حق نفقه چقدر است و بر چه مبنایی پرداخت می شود؟
ضابطۀ اصلی در تعیین میزان نفقه، شئونات خانوادگی زوجه، عرف و عادت هر منطقه و در نهایت وضعیت مالی زوج است. در صورت عدم توافق زوجین، دادگاه بر اساس ضابطۀ فوق به تعیین میزان نفقه مبادرت می‌ورزد. قانون در بحث نفقۀ توجه چندانی به توان مالی مرد ندارد، اما طبق رویۀ موجود، تمامی کارشناسان در هنگام تعیین مبلغ حق نفقه به توان مالی مرد نیز توجه می‌کنند.
پرداخت نفقۀ زن به دو صورت ممکن است:
- آنکه زن به‌طور مداوم و روزمره در منزل مرد نیازهای خود را تأمین می‌کند و هر دو بر سر یک سفره هستند.
- زوجین جدا از یکدیگر زندگی نموده و زن به‌طور روزانه یا هفتگی یا ماهانه نفقۀ خود را جداگانه طلب می‌کند که در این صورت، مرد مکلف به پرداخت است.
چه کسی میزان نفقۀ زن را مشخص می‌کند؟
در تعیین میزان نفقۀ زوجه، معمولاً دادگاه‌های خانواده موضوع را به کارشناس ارجاع می‌دهند. کارشناسان با بررسی شئونات زوجه و سایر موارد مرتبط، میزان حق نفقه را تعیین می‌کنند. بدیهی است که میزان حق نفقه برای همۀ افراد یکسان نیست.
در چه مواردی حق نفقه به زن تعلق می‌گیرد؟
زمانی که زوجین زندگی زناشویی خود را آغاز می‌کنند، زوج مکلف به پرداخت نفقۀ زوجه است. البته زوجه در صورتی مستحق نفقه است که از همسر خود تمکین کرده باشد، یعنی رابطۀ جنسی با شوهرش برقرار کرده باشد. هرگاه زوجه بدون مانع مشروع از ادای وظایف زوجیت امتناع کند، مستحق نفقه نخواهد بود.
به‌طور کلی پنج دسته از زنان حق نفقه دارند:
- خانم‌هایی که با عقد دائمی به زوجیت مرد درآمده‌اند و طبق مقررات شرعی نسبت به همسر خود تمکین می‌کنند.
- زوجۀ باکرۀ غیرمدخوله‌ای که با استفاده از حق حبس مادۀ 1085 قانون مدنی، تمکین را منوط به پرداخت مهریه کرده است. این زوجه تا زمان پرداخت مهریه توسط زوج، مستحق دریافت نفقه می‌باشد.
- حق نفقه به خانم بارداری که هنگام بارداری از همسر خود طلاق گرفته و جدا شده، تا پایان بارداری و زمان وضع حمل تعلق می‌گیرد.
- خانمی که معاشرت او با شوهرش در یک منزل مشترک متضمن خوف ضرر بدنی یا مالی یا شرافتی برای زوجه می‌باشد، پس با شرایطی می‌تواند منزل مستقل و جداگانه‌ای اختیار کند و مادامی که زوجه از بازگشت به منزل زوج معذور است، مستحق دریافت نفقه می‌باشد.
- بر اساس قانون مدنی، به‌دلیل اینکه در طلاق رجعی مرد حق رجوع به زوجه را در طول مدت عدۀ طلاق دارد، این تکلیف قانونی را نیز خواهد داشت که در مدت عدۀ طلاق، حق نفقه را ادا کند، اما در طلاق بائن، زن حق نفقه ندارد.
در چه مواردی حق نفقه به زن تعلق نمی‌گیرد؟
همان طور که قبلاً اشاره کردیم، به‌محض وقوع عقد نکاح، زوجه مستحق دریافت حق نفقه می‌گردد. ولی در برخی موارد، این حق زائل می‌شود و پرداخت حق نفقه از سوی زوج به زوجه ساقط می‌گردد:
حق نفقه در نکاح موقت (عقد متعه)
قانون گذار در مادۀ 1113 قانون مدنی اشعار دارد که «در عقد موقت، زوجه مستحق دریافت حق نفقه نمی‌باشد؛ مگر اینکه شرط شده باشد یا اینکه عقد مبتنی بر آن جاری شده باشد.» پس در نکاح موقت، حق نفقه به زن تعلق نمی‌گیرد. در صورت ادعای زن مبنی بر وجود شرط یا وقوع عقد مبتنی بر آن، باید ادعای خود را در دادگاه اثبات کند تا مستحق دریافت حق نفقه گردد.
عدم تمکین زوجه از زوج
از شرایط دیگری که زوجه مستحق دریافت نفقه نمی‌شود، عدم تمکین کامل او از زوج می‌باشد که که تحت عنوان نشوز از آن یاد می‌شود. یعنی اگر زوجه از زوج نافرمانی کند، استحقاق دریافت حق نفقه را ندارد. در اینجا منظور از تمکین، تمکین خاص است که به معنای برقراری رابطۀ جنسی زوجه با زوج می‌باشد.
طلاق
اگر طلاق بائن باشد، زن در دوران عده مستحق دریافت نفقه نیست؛ مگر در صورتی که مطابق مادۀ 1109 قانون مدنی، زن حمل از شوهر داشته و حامله باشد که در این صورت، تا زمان وضع حمل و تولد فرزند مستحق دریافت نفقه است. در طلاق رجعی که به‌دلیل نشوز زن واقع شده باشد نیز زن مستحق دریافت نفقه نخواهد بود.
بخوانید: آیا دریافت نفقه پس از طلاق ممکن است؟
فسخ نکاح
در صورتی که بنا به هر دلیلی نکاح زوجین فسخ گردد، زن مستحق دریافت نفقه نمی‌گردد.
در مجموع می‌توان گفت که نفقه طلب زوجه از زوج است که زوج بر اساس عرف و عادت و موقعیت اجتماعی و شرایط زندگی زوجه مکلف به پرداخت آن است. میزان آن بر اساس عرف و عادت و همچنین سایر شرایط توسط دادگاه و به‌وسیلۀ کارشناس تعیین می‌شود.
مشاورۀ حقوقی دریافت حق نفقه
مشاور حقوقی آنلاین نفقه می‌تواند راهی سریع و بسیار آسان برای کمک به شما در اطلاع از میزان دقیق حقوق خود باشد، تا قبل از هر اقدام برای کسب حقوق خود بتوانید بهترین تصمیم را بگیرید! در نتیجه دریافت مشاورۀ حقوقی دربارۀ نفقه می‌تواند به شما کمک بزرگی برای اطلاع از جدیدترین میزان نفقۀ خود و بهترین روش برای به دست آوردن آن باشد.
دریافت نفقه پس از طلاق یکی از حقوق قانونی و مهمی است که برای حمایت از بانوان در شرایط حساس پس از جدایی در نظر گرفته شده است. برخلاف تصور عمومی، برخی از زنان حتی پس از جاری شدن صیغۀ طلاق نیز همچنان از حق دریافت نفقه برخوردارند. این موضوع در مواردی چون طلاق رجعی، باردار بودن زن، یا وجود توافق میان زوجین بیشتر به چشم می‌خورد.
میزان نفقه و شرایط پرداخت آن به عواملی همچون نوع طلاق، وضعیت اجتماعی و خانوادگی زن، و توانایی مالی مرد بستگی دارد. قانون‌گذار همچنین ابزارهایی را برای پیگیری و اجرای حق نفقه در نظر گرفته است. زنان می‌توانند از طریق دادگاه خانواده نفقۀ خود را مطالبه کنند و در صورت خودداری مرد از پرداخت، از ضمانت‌های اجرایی قانونی نظیر توقیف اموال استفاده نمایند.
آگاهی از حقوق قانونی و مشورت با وکلای مجرب می‌تواند مسیر پیگیری این حقوق را برای بانوان هموارتر کند. گروه تخصصی وکلای مهروران آماده است تا با ارائۀ مشاوره و دفاع از حقوق زنان، گامی مؤثر در جهت عدالت و حمایت از بانوان مطلقه بردارد. دریافت نفقه پس از طلاق، علاوه بر تأمین مالی، ابزاری برای حفظ کرامت و عدالت محسوب می‌شود.
