در قانون مدنی ایران، نکاح به‌عنوان عقدی که میان زن و مرد برقرار می‌شود، تعریف نشده است، اما مفهومی روشن از آن ارائه شده است. این عقد به‌طور کلی توافقی است که به‌وسیلۀ آن دو فرد با هم متعهد می‌شوند تا زندگی مشترکی را آغاز کنند و در کنار یکدیگر به‌عنوان شریک زندگی و خانواده‌ساز، به زندگی ادامه دهند.
در این عقد، مرد و زن علاوه بر ایجاد رابطه‌ای عاطفی و اجتماعی، مسئولیت‌هایی را نسبت به یکدیگر بر عهده می‌گیرند که شامل تأمین نفقه، پرداخت مهریه، رعایت حقوق معنوی و مادی یکدیگر می‌شود.
نكاح در نظام حقوقی ایران به دو نوع تقسیم می‌شود: نكاح دائم و نكاح موقت. نكاح دائم، همان‌طور که از نامش پیداست، برای همیشه است و طرفین به‌طور مستمر به تعهدات خود پایبند می‌مانند، در حالی‌که نكاح موقت برای مدت معینی بسته می‌شود و پس از پایان مدت، خودبه‌خود منحل می‌شود.
این دو نوع نكاح با یکدیگر تفاوت‌هایی از جمله در رابطه با نفقه، مهریه، طلاق و ارث دارند که هرکدام با شرایط خاص خود در قانون مدنی ایران تنظیم شده‌اند.
همچنین، شرایط صحت نكاح در قانون مدنی ایران به‌دقت شرح داده شده است که در صورت عدم رعایت این شرایط، عقد نكاح باطل خواهد بود. این مقاله به‌طور مفصل به بررسی تعاریف، انواع، شرایط و تفاوت‌های این دو نوع نكاح پرداخته و سعی دارد تا آگاهی لازم را در زمینۀ قوانین مرتبط با نكاح و حقوق طرفین ازدواج فراهم کند.
تعریف نکاح
تعریفی در قانون مدنی دربارۀ نكاح یا همان ازدواج نیامده، اما آنچه برای تعریف نكاح گفته می‌شود این است که نكاح عقدی است که با آن زن و مرد با هم متعهد می‌شوند که خانواده‌ای تشکیل دهند و شریک زندگی یکدیگر باشند. در عقد نكاح زن شرعاً بر مرد حلال می‌شود و هدف از این عقد ایجاد ارتباط برای زندگی مشترک و فرزندآوری است.
عقد نكاح، هم جنبۀ مالی دارد و هم جنبۀ غیر مالی. جنبۀ مالی ازآن‌رو است که پس از عقد، مرد وظیفه دارد به همسرش نفقه پرداخت کند و برای همسر خود مالی تحت عنوان مهریه در نظر بگیرد.
همچنین بخوانید: حقوق مالی زوجه در نکاح موقت چیست؟
در مقابل، زن نیز برای شروع زندگی با خود جهیزیه می‌آورد که البته این عمل یک تکلیف نیست اما به‌طور معمول این رویه در بسیاری از فرهنگ‌ها یا خرده‌فرهنگ‌های جوامع مختلف انجام می‌شود.
جنبۀ غیرمالی این عقد هم حقوق معنوی مربوط به جسم و حقوق معنوی مربوط به روان و شخصیت آن‌هاست.
انواع نکاح: دائم و موقت
اگر عقدی که بین زن و مرد شکل گرفته به‌صورت همیشگی باشد، آن را «نكاح دائمی» یا «نكاح دائم» می‌نامند. اما اگر نكاح فقط برای مدت معینی باشد، آن را نكاح منقطع یا موقت می‌نامند. تمام شرایط نكاح دائم در نكاح موقت نیز برقرار است اما تفاوت‌هایی هم دارند.
ضمناً باید توجه داشت که فرزندان حاصل از ازدواج موقت دقیقاً همان حقوقی را دارند که فرزندان حاصل از ازدواج دائمی دارند. در ادامه به بررسی تفاوت‌های این دو نكاح می‌پردازیم.
تفاوت نکاح دائمی و نکاح موقت چیست؟
شش تفاوت بارز و اصلی میان این دو نوع نكاح وجود دارد که این تفاوت‌ها به شرح زیر هستند:
- مدت نکاح: در نكاح موقت حتماً باید مدت عقد تعیین شود اما مسلماً در نكاح دائم چنین نیست.
- مهریه در نکاح: یکی از شروط اصلی در نكاح منقطع تعیین مهریه است و اگر تعیین نشود نكاح موقت باطل است، در حالی که در نکاح دائم نبود مهریه هم مشکلی در عقد نكاح به وجود نمی‌آورد.
- نفقه در نکاح: در نكاح موقت پرداخت نفقه به زن بر عهدۀ مرد نیست مگر اینکه در حین عقد این مسئله شرط شده باشد. اما در نکاح دائم، نفقه بر عهدۀ مرد است.
- طلاق در نکاح موقت و دائم: در نكاح موقت آن مقرراتی که در طلاق وجود دارد اجرا نمی‌شود. در این نوع ازدواج همین که انقضاء مدت طلاق برسد یا طلاق به علت فسخ یا بذل مدت باشد، جدایی صورت می‌گیرد. در حالی که در نکاح دائم برای طلاق مقررات زیادی وجود دارد که تا وقتی همۀ آن‌ها اجرا نشود حکم طلاق صادر نمی‌شود.
- عده در نکاح: در ازدواج موقت عدۀ زن پس از جدایی از شوهر دو طُهر است، در حالی که در عقد دائم عده سه طهر است. البته این مدت در صورت بارداری زن در هر دو نوع نكاح تغییر می‌کند.
- ارث در نکاح: در نكاح موقت زن و مرد ارثی از یکدیگر نمی‌برند، اما در عقد دائم از یکدیگر ارث می‌برند.
حداقل سن ازدواج قانونی
در طول این سال‌ها حداقل سن ازدواج بارها تغییر کرده است اما طبق آخرین تغییرات، متن مادۀ 1041 قانون مدنی این‌طور تنظیم شد: «عقد نکاح دختر قبل از رسیدن به سن ۱۳ سال تمام شمسی و پسر قبل از رسیدن به ۱۵ سال تمام شمسی منوط است به اذن ولی، به شرط رعایت مصلحت و با تشخیص دادگاه صالح.»
شرایط صحت نکاح چیست؟
اینکه به‌طور دقیق از شرایط صحت نكاح مطلع باشیم کمک می‌کند که اگر با نكاحی مواجه شدیم، در صحت و بطلان آن دچار تردید نشویم. نکاح نیز همانند دیگر عقدهایی که صورت می‌گیرد باید صحت داشته باشد و اگر شرایط صحت آن مهیا نباشد عقد باطل است.
همچنین بخوانید: علل فسخ نکاح توسط زن چیست؟
در قانون مدنی چند ماده در خصوص شرایط صحت نکاح آمده است که در اینجا به این شروط و تفسیر آن‌ها می‌پردازیم:
ایجاب و قبول
مادۀ 1062 قانون مدنی می‌گوید: «نكاح واقع می‌شود به ایجاب و قبول به الفاظی که صریحاً دلالت بر قصد ازدواج نماید.» ایجاب یعنی شخص قصد ازدواج خود را به مخاطب خود اعلام کند. قبول یعنی مخاطب این درخواست را بپذیرد.
اینکه ایجاب از طرف مرد باشد یا نه در صحت نكاح خللی وارد نمی‌کند اما در کل، ایجاب بر قبول مقدم است. طرفین باید از عقدشان قلباً راضی باشند و اگر به اجبار در حال ازدواج هستند می‌توانند درخواست عقد را رد یا قبول کنند.
صیغۀ عقد
مادۀ 1063 قانون مدنی می‌گوید: «ایجاب و قبول ممکن است از طرف خود مرد و زن صادر شود و یا از طرف اشخاصی که قانوناً حق عقد دارند.» برای عقد نكاح فقط اراده کافی نیست و باید ابراز شود تا نكاح صحت داشته باشد. هم زوجین می‌توانند صیغۀ نكاح را اجرا کنند و هم ولی این حق را دارد.
عاقد
در مادۀ 1064 قانون مدنی آمده است: «عاقد باید عاقل و بالغ و قاصد باشد.» زوجین می‌توانند عاقد باشند یا نمایندۀ قانونی آن‌ها عقد را جاری کند. اگر صغار و کسانی که جنون دارند خودشان مبادرت به انعقاد عقد نكاح نمایند و این نكاح برای خودشان یا به نمایندگی و وکالت از طرف دیگران باشد باطل است.
همچنین طرفین یا عاقد می‌توانند صیغۀ عقد را به زبان فارسی یا عربی بخوانند.
توالی ایجاب و قبول
در مادۀ 1065 قانون مدنی آمده است: «توالی عرفی ایجاب و قبول شرط صحت عقد است.» اگر پس از ایجابی که توسط زوجه یا قائم‌مقام قانونی انجام شده، مدت‌زمان غیرمتعارفی طول بکشد تا قبول شود، این عقد نكاح باطل خواهد بود. یعنی به‌لحاظ عرفی باید توالی ایجاب و قبول وجود داشته باشد.
متعاقدین لال
در مادۀ 1066 قانون مدنی آمده است: «هرگاه یکی از متعاقدین یا هردو لال باشند، عقد به اشاره از طرف لال نیز واقع می‌شود، مشروط بر اینکه به‌طور وضوح حاکی از انشاء عقد باشد.» امکان انعقاد ازدواج فقط در شرایطی که اشاره‌کننده لال باشد مجاز است.
تعیین طرفین عقد نکاح
مادۀ 1067 قانون مدنی می‌گوید: «تعیین زن و شوهر به‌نحوی که برای هیچ یک از طرفین در شخص طرف دیگر شبهه نباشد شرط صحت نكاح است.» تعیین طرفین عقد نكاح یعنی شخصیت و هویت زن و مرد به‌صورت دقیق تعیین شود.
تعلیق در نکاح
در مادۀ 1068 قانون مدنی آمده است: «تعلیق در عقد موجب بطلان است.» این ماده یعنی مثلاً اگر زنی در هنگام ازدواج به مرد بگوید که اگر مثلاً خانه یا ویلا و… داشته باشی با تو ازدواج می‌کنم، تعلیق در نكاح رخ داده است و عقد صحیح نخواهد بود.
اگر مواد ذکر شده در هنگام عقد نكاح رعایت شود دیگر شکی در صحت نكاح وجود نخواهد داشت.
نقش مذهب در تنظیم نکاح
مذهب در بسیاری از جوامع، به‌ویژه در کشورهای اسلامی، نقش اساسی و تعیین‌کننده‌ای در تنظیم و تشریع نكاح ایفا می‌کند. در فقه اسلامی، نكاح به‌عنوان یک عقد شرعی محسوب می‌شود که باید با رعایت اصول دینی و مذهبی انجام گیرد.
برای مثال، در مذهب شیعه، عقد نكاح باید با شرایط خاصی از جمله تعیین مهریه، نیت و رضايت دو طرف و حضور شاهدان صورت گیرد. در این راستا، نکاح به‌عنوان یک عمل مذهبی نه‌تنها جنبۀ حقوقی، بلکه جنبه‌ای دینی و معنوی نیز دارد که باید در راستای اصول اسلامی انجام شود.
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های مذهب در تنظیم نكاح، تأکید بر تفاوت میان نكاح دائم و نكاح موقت است. در مذهب شیعۀ اثناعشری، نكاح موقت یا همان «متعه» به‌طور قانونی و شرعی مجاز است و با شرایط خاص خود انجام می‌شود.
در این نوع ازدواج، مدت‌زمان معین و مهریه ضروری است. این در حالی است که در بسیاری از کشورهای مسلمان، این نوع ازدواج به‌عنوان یک موضوع بحث‌برانگیز و جنجالی یا حتی غیرقانونی و غیرشرعی در نظر گرفته می‌شود.
همچنین بخوانید: حق مطالبه مهریه در صورت انحلال نکاح چگونه است؟
همچنین، مذهب در تعیین حداقل سن ازدواج، شرایط لازم برای عقد، مانند حضور ولی در عقد دختران نابالغ، و سایر جنبه‌های اخلاقی و شرعی ازدواج نیز دخالت دارد. در مجموع، مذهب در کشورهایی با قوانین دینی، به‌ویژه در مسائل مرتبط با نكاح، تأثیر زیادی بر نحوۀ تنظیم، صحت و شرایط عقد نكاح دارد.
نکاح و تأثیر آن بر سلامت اجتماعی
نكاح به‌عنوان یک نهاد اجتماعی، تأثیرات عمیقی بر سلامت اجتماعی افراد و جامعه دارد. ازدواج صحیح و پایدار می‌تواند به‌عنوان یکی از ارکان اصلی ساختار اجتماعی، نقش کلیدی در سلامت روانی، جسمی و اجتماعی افراد ایفا کند.
از مهم‌ترین تأثیرات مثبت نكاح بر سلامت اجتماعی می‌توان به ایجاد حس امنیت و حمایت عاطفی اشاره کرد. در یک ازدواج سالم، افراد از حمایت‌های روانی یکدیگر برخوردار می‌شوند که می‌تواند منجر به افزایش اعتمادبه‌نفس، کاهش اضطراب و افسردگی، و بهبود کیفیت زندگی شود.
علاوه بر این، ازدواج‌های پایدار موجب تقویت ساختار خانواده می‌شود که خود به کاهش مشکلات اجتماعی مانند فقر، جرم و خشونت کمک می‌کند. خانواده‌های سالم اغلب محیط‌هایی امن و حمایتی برای رشد و تربیت فرزندان فراهم می‌آورند که در آینده تأثیرات مثبتی بر جامعه خواهند گذاشت.
این فرزندان با ارزش‌های خانوادگی و اجتماعی مناسب تربیت می‌شوند و احتمالاً به‌عنوان افراد مسئول و مفید در جامعه مشارکت خواهند داشت.
از سوی دیگر، ازدواج‌های ناسالم یا طلاق‌های مکرر می‌توانند آثار منفی بسیاری بر سلامت اجتماعی داشته باشند. مشکلات روانی و اجتماعی ناشی از ازدواج‌های ناپایدار می‌تواند به افزایش نرخ جرایم، اعتیاد و اختلالات روانی در جامعه منجر شود. بنابراین، توجه به سلامت روابط زناشویی و حمایت از خانواده‌ها از طریق آموزش و مشاوره‌های پیش از ازدواج، تأثیرات مثبتی بر سلامت اجتماعی خواهد داشت.
نتیجه‌گیری و جمع‌بندی
در نتیجه، عقد نكاح به‌عنوان یکی از مهم‌ترین قراردادهای حقوقی و اجتماعی در نظام حقوقی ایران، دارای ابعاد مختلفی است که هرکدام تأثیرات قابل توجهی بر زندگی فردی و اجتماعی طرفین دارند. نكاح دائم و موقت دو نوع مختلف از این عقد هستند که هرکدام با ویژگی‌ها و شرایط خاص خود، حقوق و تکالیفی را برای زن و مرد ایجاد می‌کنند.
نكاح دائم با تعهدات بلندمدت و مسئولیت‌های فراوان همراه است، در حالی که نکاح موقت، که برای مدتی معین بسته می‌شود، از نظر حقوقی و اجرایی با تفاوت‌های بسیاری از جمله در مهریه، نفقه و طلاق همراه است.
قانون مدنی ایران در جهت تنظیم و عقد نكاح، شرایط مختلفی را برای صحت این عقد مقرر کرده است. از جملۀ این شرایط می‌توان به ایجاب و قبول، صیغۀ عقد، تعیین طرفین عقد، توالی ایجاب و قبول، و عدم تعلیق در عقد اشاره کرد. این شرایط کمک می‌کند تا عقد نکاح در صورت رعایت تمام اصول قانونی، به‌طور صحیح و معتبر صورت پذیرد.
در نهایت، شناخت تفاوت‌ها و جزئیات حقوقی مربوط به نكاح، به‌ویژه در خصوص نكاح دائم و موقت، می‌تواند راهگشای بسیاری از مسائل حقوقی و اجتماعی باشد. آگاهی از این تفاوت‌ها و شرایط به افراد کمک می‌کند تا در مواجهه با مسائل مرتبط با ازدواج، تصمیمات آگاهانه‌تری اتخاذ کرده و از حقوق خود در این مورد به‌درستی دفاع کنند.
همچنین، تبیین شرایط و ضوابط قانونی نكاح، نقش مهمی در حفظ حقوق طرفین و جلوگیری از بروز مشکلات حقوقی در آینده ایفا می‌کند.
