شرایط سرپرستی کودکان بدسرپرست یا بدون سرپرست
بررسی جوانب مختلف شرایط متقاضیان و حقوق کودکان تحت سرپرستی
سرپرستی و شرایط آن از سؤالات رایج برخی خانواده‌ها یا زوجین است. فرزندخواندگی یکی از مهم‌ترین اقدامات حقوقی و اجتماعی است که با هدف حمایت از کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست و تأمین آینده‌ای بهتر برای آن‌ها انجام می‌شود.
کودکان، به‌عنوان سرمایه‌های انسانی هر جامعه، نیازمند توجه ویژه‌ای از سوی خانواده و جامعه هستند، اما متأسفانه به دلایل مختلفی از جمله فقدان سرپرست قانونی، برخی از آن‌ها از این حقوق محروم می‌مانند. در چنین شرایطی، نهادهای قانونی و اجتماعی برای حمایت از این گروه از کودکان وارد عمل می‌شوند و زمینه را برای ایجاد رابطۀ فرزندخواندگی فراهم می‌کنند.
فرزندخواندگی نه‌تنها برای کودکان فرصتی برای داشتن خانواده‌ای امن و حامی فراهم می‌کند، بلکه برای خانواده‌ها و افراد متقاضی نیز امکان تجربۀ زندگی مشترک و ایجاد پیوندهای عاطفی جدید را به ارمغان می‌آورد. قانون‌گذاران با تصویب قوانین و مقررات جامع و شفاف، تلاش کرده‌اند تا روند فرزندخواندگی را به‌گونه‌ای سامان‌دهی کنند که حقوق تمامی طرفین، از جمله کودک، سرپرست، و حتی خانواده‌های اصلی، به‌درستی رعایت شود.
در ایران، قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست به‌عنوان یکی از مهم‌ترین چارچوب‌های قانونی در این زمینه شناخته می‌شود. این قانون شرایط و ضوابط مربوط به فرزندخواندگی، از جمله ویژگی‌های سرپرستان، مراحل درخواست، و آثار حقوقی ناشی از این رابطه را به‌تفصیل بیان کرده است.
مقالۀ پیش رو با هدف آشنایی بیشتر با این قانون و فرایندهای مرتبط، به بررسی جوانب مختلف فرزندخواندگی، شرایط متقاضیان، و حقوق کودکان تحت سرپرستی می‌پردازد و سعی دارد تا اطلاعاتی جامع و کاربردی در اختیار مخاطبان قرار دهد.
شرایط درخواست سرپرستی کودک و نوجوان
کودکان هر جامعه سرمایه‌های آن کشور شناخته می‌شوند که تربیت آنان با خانواده و نحوۀ حفظ و شیوۀ سرپرستی آن‌ها بسیار حائز اهمیت است. به‌طور طبیعی در هر جامعه گروهی از کودکان، بی‌سرپرست یا بدسرپرست هستند که قانون‌گذاران جوامع برای حمایت از حقوق عموم کودکان و خصوصاً این دسته از آنان، قوانین و مقررات مختلفی وضع و تصویب کرده‌اند.
از جملۀ قوانین مزبور، قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست می‌باشد. در این قانون جامع، شرایط خانواده‌هایی که می‌توانند سرپرستی کودکی را بر عهده بگیرند، بیان شده است. همچنین، با پدید آمدن رابطۀ فرزندخواندگی میان کودک یا نوجوان و سرپرست آنان، آثار و توابع حقوقی میان آن‌ها به وجود می‌آید.
همچنین بخوانید: قوانین و شرایط فرزندخواندگی در ایران چیست؟
با توجه به افزایش داوطلبان سرپرستی کودک یا نوجوان، قانون همۀ شرایط و ضوابطی که اشخاص یا خانواده‌ها باید برای پذیرش فرزندخواندگی داشته باشند را بیان کرده است. در این مقاله از گروه حقوقی و تخصصی مهروران (وکیل خانواده)، به بررسی شرایط درخواست سرپرستی کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست می‌پردازیم.
ولایت در لغت به معنای تسلط پیدا کردن است و در اصطلاح حقوقی نیز، قدرت و اختیاری است که برابر قانون به یک شخص صلاحیت‌دار برای ادارۀ امور محجور واگذارشده است. ولایتی که به حکم قانون باشد، ولایت قهری نامیده می‌شود و طبق قانون، پدر و جد پدری بر اولاد تحت سرپرستی خود ولایت قهری دارند و ولیِ قهری نامیده می‌شوند.
مطابق با قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست، اشخاص زیر می‌توانند سرپرستی کودکان مشمول این قانون را بر عهده بگیرند:
- زن‌وشوهری که ۵ سال از تاریخ ازدواج آن‌ها گذشته باشد و از این ازدواج صاحب فرزند نشده باشند، مشروط بر اینکه حداقل یکی از آن‌ها بیش از ۳۰ سال سن داشته باشد.
- زن و مرد دارای فرزند، مشروط بر اینکه حداقل یکی از آن‌ها بیش از ۳۰ سال سن داشته باشد.
- دختران مجرد و زنان بدون شوهر، در صورتی که حداقل ۳۰ سال سن داشته باشند، منحصراً حق سرپرستی دختران را خواهند داشت.
طبق قانون، اولویت در پذیرش سرپرستی کودکان به‌ترتیب با زن و شوهر فاقد فرزند، سپس با دختران مجرد و زنان بدون شوهر و فاقد فرزند، و در نهایت با زن و شوهر دارای فرزند است و در مواردی که زوجین درخواست‌کنندۀ سرپرستی باشند، درخواست باید به‌طور مشترک توسط آن‌ها تنظیم و ارائه شود.
شرایط درخواست‌کنندگان سرپرستی
درخواست‌کنندگان سرپرستی طبق مادۀ ۶ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست، باید دارای شرایط زیر باشند:
- تقید به انجام واجبات شرعی و ترک محرمات دینی
- عدم محکومیت جزائی مؤثر با رعایت موارد مقرر در قانون مجازات اسلامی
- تمکن مالی و برخورداری از وضعیت مالی مناسب برای مراقبت از فرزند
- عدم حجر: یعنی شخص از انجام امور مالی و غیرمالی خود منع نشده باشد.
- سلامت جسمی و روانی لازم و توانایی عملی برای نگهداری و تربیت فرزندخوانده
- نداشتن اعتیاد به مواد مخدر و مسکرات مثل مواد روان‌گردان و الکل و…
- صلاحیت اخلاقی و رفتاری برای تربیت و برخورد مناسب با فرزندخوانده
- عدم ابتلای داوطلبان سرپرستی به بیماری‌های واگیردار یا صعب‌العلاج
تشخیص دادگاه
مطابق مادۀ ۱۴ قانون حمایت از کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست، دادگاه در صورتی حکم سرپرستی را صادر می‌کند که درخواست‌کنندۀ سرپرستی بخشی از اموال یا حقوق خود را به کودک یا نوجوان تحت سرپرستی واگذار نماید. تشخیص نوع و میزان مال یا حقوق مزبور با دادگاه است.
در مواردی که دادگاه تشخیص بدهد اخذ تضمین عینی از درخواست‌کننده ممکن یا به مصلحت نیست و سرپرستی کودک یا نوجوان نیز ضرورت داشته باشد، دستور اخذ تعهد کتبی به تملیک بخشی از حقوق یا درآمدِ سرپرست در آینده را صادر و پس از قبول درخواست‌کننده و انجام دستور، حکم سرپرستی را صادر می‌کند و در صورتی که دادگاه تشخیص دهد اعطای سرپرستی بدون اجرای مفاد این ماده به مصلحت کودک یا نوجوان است، به صدور حکم سرپرستی اقدام می‌کند.
همچنین درخواست‌کنندۀ منحصر یا درخواست‌کنندگان سرپرستی باید متعهد شوند که تمام هزینه‌های مربوط به نگهداری و تربیت و تحصیل افراد تحت سرپرستی را تأمین کنند. این حکم حتی پس از فوت سرپرستِ منحصر یا سرپرستان نیز تا تعیین سرپرست جدید، برای کودک یا نوجوان جاری خواهد بود.
بدین منظور، سرپرست منحصر یا سرپرستان موظف‌اند با نظر سازمان، خود را نزد یکی از شرکت‌های بیمه به‌نفع کودک یا نوجوان تحت سرپرستی بیمۀ عمر کنند و اگر دادگاه تشخیص بدهد که اعطای سرپرستی بدون اجرای مفاد این ماده به مصلحت کودک یا نوجوان است، دستور به صدور حکم سرپرستی می‌دهد.
شرایط افرادی که قرار است تحت سرپرستی قرار بگیرند چیست؟
- الف. افرادی که سرپرستی آن‌ها به‌موجب حکم مراجع صلاحیت‌دار به سازمان سپرده شده است و تا زمان دو سال از تاریخ سپردن آن‌ها به سازمان، پدر یا مادر و یا جد پدری و وصی منصوب از سوی ولی قهری برای سرپرستی آنان مراجعه نکرده باشند.
- ب. هیچ‌یک از پدر، مادر و جد پدری آنان و وصی منصوب از سوی ولی قهری صلاحیت سرپرستی را نداشته باشند و به تشخیص دادگاه صالح این امر حتی با ضم امین یا ناظر نیز حاصل نشود.
آثار صدور حکم سرپرستی
پس از صدور حکم قطعی سرپرستی، مفاد حکم از سوی دادگاه به ادارۀ ثبت‌احوال و سازمان بهزیستی مربوطه ابلاغ می‌شود. ادارۀ ثبت‌احوال مکلف است نام خانوادگی کودک یا نوجوان تحت سرپرستی و همچنین مفاد حکم سرپرستی را در اسناد سجلی و شناسنامۀ سرپرست یا زوجین سرپرست وارد کند.
کودک یا نوجوان تحت سرپرستی می‌تواند بعد از رسیدن به سن هجده سالگی، صدور شناسنامۀ جدیدی را برای خود با درج نام والدین واقعی در صورت معلوم بودن، یا نام خانوادگی موردنظر وی در صورت معلوم نبودن نام والدین واقعی، از ادارۀ ثبت‌احوال درخواست نماید.
صدور گذرنامه و خروج کودک یا نوجوانِ تحت سرپرستی از کشور، منوط به موافقت سرپرست منحصر یا سرپرستان و دادستان است. دادستان پس از جلب نظر کارشناسی سازمان بهزیستی با رعایت مصلحت تصمیم‌گیری خواهد کرد.
مراحل اقدام برای پذیرش فرزندخواندگی
در گذشته چنانچه خانواده‌ای متقاضی سرپرستی کودکی بود، به دادگاه مراجعه کرده و سپس به بهزیستی ارجاع داده می‌شدند. اما در حال حاضر، متقاضیان سرپرستی باید ابتدا به بهزیستی مراجعه کرده و بعد از تأیید بهزیستی به دادگاه صالح برای تأیید صلاحیت‌های قانونی همچون عدم سوءسابقه، مسائل هویتی، اسناد ازدواج، امور پزشکی قانونی و غیره مراجعه کنند.
به‌تازگی برای اقدام به فرزندخواندگی سامانه‌ای ایجاد شده با اسم سامانۀ فرزندخواندگی، که اکنون در تهران و بعضی از شهرستان‌ها فعال است. مراحل اقدام برای سرپرستی کودک به‌طور خلاصه بدین شرح است:
- ثبت نام در سامانۀ فرزندخواندگی
- تشکیل پرونده در بهزیستی ستاد شهرستان محل زندگی
- جلسه با مشاور معتمد سازمان
- گواهی عدم سوءپیشینه و عدم اعتیاد
- بازدید مددکار سازمان بهزیستی
- انتظار در لیست انتظار
- معرفی کودک
- تکمیل پرونده و طرح در کمیسیون
- صدور کم‌سرپرستی موقت
- صدور حکم سرپرستی دائم و حکم صدور شناسنامه
- درج مشخصات کودک و سرپرست در شناسنامه
به‌منظور رعایت احوال شخصی کودک و فرد یا زوجین سرپرست، مفاد حکم سرپرستی تنها در اسناد مسکوت و محرمانۀ ادارۀ ثبت‌احوال، ثبت و ضبط خواهد شد.
همچنین ادارۀ ثبت‌احوال مکلف است پس از ابلاغ حکم قطعی سرپرستی توسط دادگاه، با اعلام و حضور زوجین یا زنان سرپرست نسبت به اجرای حکم و صدور شناسنامه برای نوجوانان تحت سرپرستی با مشخصات زوجین سرپرست یا سرپرست منحصر (دختر یا زن سرپرست بالای 30 سال)، با درج توضیحات لازم اقدام کند و انتخاب نام نیز توسط سرپرست صورت خواهد گرفت.
در ارتباط با نحوۀ ثبت نام «پدر» در صورتی که سرپرست وی دختر و یا زن مجرد باشد نیز، در چنین شرایطی شناسنامۀ فرد تحت سرپرستی با مشخصات کامل شناسنامه‌ای سرپرست و نام کوچک پدر فرضی به پیشنهاد سرپرست صادر خواهد شد. همچنین در خصوص آن دسته از فرزندخواندگانی که پس از مدتی پدر و مادر واقعی‌شان مشخص می‌شوند نیز در این شرایط، مفاد حکم قطعی دادگاه، در شناسنامۀ فرد تحت سرپرستی درج خواهد شد.
نتیجه‌گیری و جمع‌بندی
فرزندخواندگی یکی از اقدامات بشردوستانه و ضروری در جوامع امروزی است که می‌تواند تأثیرات عمیقی بر زندگی کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست و همچنین بر خانواده‌های متقاضی بگذارد. این فرایند، نه‌تنها فرصتی برای کودکان محروم از محیط خانوادگی فراهم می‌کند تا در بستری امن و پرمحبت رشد کنند، بلکه برای افراد و خانواده‌هایی که به دنبال معنا و ارتباط عاطفی جدید هستند، راهی برای شروع یک زندگی تازه و ایفای نقش در آیندۀ یک کودک است.
در ایران، قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست تلاش کرده است تا فرایند فرزندخواندگی را به‌گونه‌ای تنظیم کند که حقوق تمامی طرفین درگیر در این رابطه حفظ شود. این قانون به‌عنوان یکی از قوانین پیشرو در حمایت از کودکان، ضوابط دقیقی را برای انتخاب سرپرستان، ثبت قانونی این رابطه، و همچنین حمایت‌های پس از فرزندخواندگی تعیین کرده است.
از جملۀ این ضوابط می‌توان به شرایط متقاضیان از نظر سنی، تأهل، توانایی مالی، و سلامت روانی اشاره کرد که همگی به‌منظور تضمین بهترین شرایط برای کودکان تدوین شده‌اند.
همچنین بخوانید: مراحل گام به گام قیم شدن
از منظر حقوقی، فرزندخواندگی با پیچیدگی‌های خاص خود همراه است. یکی از مسائل مهم، تعیین حقوق و تکالیف کودک و سرپرست در چارچوب این رابطه است. اگرچه فرزندخواندگی حقوقی مشابه با فرزند خونی را به کودک اعطا نمی‌کند، اما تلاش قانون‌گذاران بر این بوده است که با ایجاد برخی تسهیلات، این فاصله را کاهش دهند.
برای مثال، امکان بهره‌مندی کودک از ارث سرپرستان از طریق وصیت و همچنین تعیین سهمی از اموال سرپرست برای فرزندخوانده از جملۀ این موارد است. با این حال، ضرورت بازنگری در برخی قوانین، به‌ویژه در زمینۀ ارث و سایر حقوق مالی، همچنان احساس می‌شود.
از سوی دیگر، نقش نهادهای حمایتی و نظارتی نیز در این فرایند بسیار حائز اهمیت است. سازمان بهزیستی به‌عنوان متولی اصلی فرایند فرزندخواندگی در ایران، وظیفه دارد با شناسایی کودکان نیازمند حمایت و بررسی شرایط خانواده‌های متقاضی، تضمین کند که این رابطه به بهترین نحو ممکن شکل بگیرد.
همچنین، نظارت بر وضعیت کودک پس از فرزندخواندگی و ارائۀ خدمات مشاوره‌ای و حمایتی به خانواده‌های سرپرست از دیگر وظایف این نهاد است. تقویت این خدمات می‌تواند به کاهش مشکلات احتمالی پس از فرزندخواندگی کمک کند.
در نهایت، فرایند فرزندخواندگی نه‌تنها یک رابطۀ حقوقی، بلکه یک مسئولیت اخلاقی و انسانی است که نیازمند توجه و حمایت همه‌جانبه از سوی خانواده‌ها، جامعه و دولت است. برای دستیابی به نتایج مطلوب، لازم است که قوانین موجود به‌روز شوند، فرایندهای اداری تسهیل گردند، و حمایت‌های اجتماعی و روان‌شناختی از کودکان و خانواده‌ها افزایش یابد.
همچنین، تغییر نگرش‌های اجتماعی نسبت به فرزندخواندگی از طریق آموزش و فرهنگ‌سازی می‌تواند به پذیرش بهتر این موضوع کمک کند.
در دنیای امروز که خانواده‌ها با چالش‌های مختلفی مواجه هستند، فرزندخواندگی می‌تواند پاسخی برای بسیاری از نیازها باشد: نیاز به امنیت و محبت برای کودکان و نیاز به معنا و ارتباط برای خانواده‌ها. تقویت این نهاد اجتماعی، بدون شک گامی بلند در جهت تحقق عدالت اجتماعی، کاهش آسیب‌های اجتماعی، و ساختن آینده‌ای روشن‌تر برای کودکان و جامعه خواهد بود.
برای دریافت راهنمایی‌های بیشتر دربارۀ فرایند فرزندخواندگی می‌توانید با گروه حقوقی مهروران تماس بگیرید و با وکلای متخصص حوزۀ خانواده به گفت‌وگو بپردازید: درخواست مشاورۀ تلفنی