شیوۀ تعیین شیربها و فتوای فقها دربارۀ آن
بررسی نحوۀ تعیین شیربها و نظرات فقها دراین‌باره
از منظر حقوقی، شيربها به‌عنوان یک حق مالی تعریف می‌شود که به‌محض توافق طرفین، در مالکیت زن قرار می‌گیرد.
این موضوع، چه در قالب شرط ضمن عقد و چه به‌عنوان یک هدیه، در قوانین ایران جایگاه مشخصی دارد. تعیین شیربها و پرداخت آن می‌تواند به‌صورت نقدی یا غیرنقدی باشد، اما آنچه اهمیت دارد این است که پس از عقد، زن مالک آن محسوب می‌شود و شوهر به‌طور اصولی نمی‌تواند ادعایی بر بازپس‌گیری آن داشته باشد!
تعیین شیربها و نقش آن در ازدواج، علاوه بر کمک مالی، تقویت روابط میان دو خانواده و ایجاد اعتماد متقابل است. با این حال، عدم اطلاع زوجین از جایگاه حقوقی شيربها و نبود اسناد معتبر می‌تواند زمینه‌ساز بروز اختلافات و چالش‌هایی شود که در این مقاله مورد بررسی قرار خواهند گرفت.
تعیین شيربها به‌عنوان یکی از رسوم قدیمی ازدواج در ایران، نقشی پررنگ در فرهنگ و تعاملات خانوادگی ایفا می‌کند. این رسم در مناطق مختلف کشور ممکن است با آداب و رسوم خاصی همراه باشد، اما مفهوم کلی آن همچنان به‌عنوان هدیه‌ای از سوی داماد به عروس و خانوادۀ او در نظر گرفته می‌شود.
با این حال، اهمیت تعیین شيربها تنها به جنبه‌های مالی یا فرهنگی محدود نمی‌شود، بلکه به لحاظ حقوقی نیز از پیچیدگی‌هایی برخوردار است که نیازمند توجه دقیق طرفین ازدواج است.
در بسیاری مواقع در هنگام ازدواج، خانوادۀ زن هزینه‌ای غیر از مهریه را برای تهیۀ جهیزیه و همچنین برگزاری مراسم مختلف در هنگام عقد بین زوجین از خانوادۀ داماد دریافت می‌کنند که این مقدار به‌صورت توافقی است و به آن شیربها می‌گویند. البته گاه داماد به‌جای پرداخت وجه نقد، خرید برخی از اقلام جهیزیه را عهده‌دار می‌شود.
همچنین بخوانید: جلوگیری از پس‌گیری شیربها توسط شوهر!
در دین مبین اسلام به‌صورت مستقیم به موضوع تعیین شیربها اشاره نشده و پرداخت آن شرعاً دستور داده نشده است. ولی اگر قبل از عقد داماد قبول کند که شیربها را بپردازد، پرداخت شیربها وظیفۀ اوست و باید آن را پرداخت نماید.
اما اگر داماد تعیین شیربها و پرداخت آن را با میل و رضایت انجام ندهد؛ بلکه برای آن این کار را بکند که خانوادۀ عروس مانع از ازدواج آنان نشوند، در این صورت دریافت آن حرام است. اما اگر حین نکاح و با رضایت و توافق طرفین تعیین شود، اشکالی ندارد و جایز است.
نظر فقها در مورد تعیین شیربها چیست؟
- امام خمینی (ره): اگر شیربها را در مقابل عملی مثل سعی در ازدواج می‌گیرد یا با رضایت به او می‌بخشند، حلال است.
- مکارم شیرازی: اگر به‌صورت شرط ضمن عقد به هنگام خواندن عقد نکاح قید شود، جایز است.
- نوری همدانی: در صورتی که آن را به‌عنوان جعاله یا هدیه دهند، بلااشکال است.
- فاضل لنکرانی: اگر به‌عنوان جعاله اخذ شود، یا برای جلب رضایت پدر دختر، یا جلب رضایت خود دختر پرداخته شود، شرعاً اشکال ندارد و حلال است و اگر پول را جهت تهیۀ جهیزیه بگیرد و با آن جهیزیه تهیه کند، و همراه دختر به منزل زوج بفرستد، با رضایت زوج اشکالی ندارد، اما اگر پسر و دختر راضی به ازدواج باشند و پدر هم اصل ازدواج را اجازه دهد، ولی مبلغی را با زور و اجبار به‌عنوان اینکه رسم است، از زوج بگیرد، گرفتن آن جایز نیست و باید آن را به زوج پس بدهد و حتی اگر تلف شده باشد، باید مثل آن را پس بدهد.
- تبریزی: وجود این امر در ازدواج، ناشی از دلیل شرعی نبوده و نمی‌توان شوهر را ملزم به پرداخت آن کرد.
- صافی گلپایگانی: اگر شیربها را در مقابل عملی مثل سعی در ازدواج می‌گیرد یا با رضایت به او می‌بخشند، حلال است.
- وحید خراسانی: اگر دادن و گرفتن شیربها به‌عنوان جعاله برای عمل مباحی باشد جایز و حلال است و عامل استحقاق آن را دارد و زوج بعد از دادن آن نمی‌تواند آن را پس بگیرد و اگر به‌عنوان جعاله نیست چنانچه زوج با طیب نفس و رضایت خود، شیربها را به نزدیکان دختر می‌دهد اگر چه برای جلب خاطر و راضی کردن نزدیکان باشد به جهت اینکه رضایت آن نزدیکان، فی‌نفسه مقصود است (مثل رضایت ولی در ازدواج بکر) یا به جهت اینکه رضایت دختر منوط به رضایت نزدیکان است (مثل وابسته بودن رضایت دختر به رضایت مادرش) و با ملاحظه این جهات زوج با طیب نفس و رضایت این مال را بذل می‌کند گرفتن آن جایز است ولی در این صورت زوج می‌تواند تا زمانی که مال بذل‌شده از ناحیۀ وی موجود است، مالش را پس بگیرد ولی اگر زوج به دادن شیربها راضی نیست و فقط به جهت استخلاص دختر شیربها را می‌دهد چون نزدیکان مانع از ازدواج هستند در حالی که دختر با همان مهریه راضی به ازدواج است، در این صورت گرفتن و تصرف در شیربها حرام است و معصیت می‌باشد و زوج می‌تواند آن را پس بگیرد و حتی در صورتی که تلف شده می‌تواند بدل آن را مطالبه نماید.
- بهجت: اگر جزو مهریه باشد یا به‌عنوان جعاله (تعهد به پرداخت مالی معین، در برابر انجام دادن کاری حلال و درخور اعتنای عقلا باشد یا شرط ضمن عقد باشد، لازم الوفاء است. در غیر این صورت مربوط به تراضی طرفین است.
- خوئی: اگر در متن عقد شرط شود که زوج بدهد، صحیح و پرداختن آن لازم است.
نظر فقها در مورد استرداد شیربها چیست؟
- همۀ مراجع: اگر با رضایت تمام بخشیده و عین مال هم هنوز باقی است و یا اینکه اصلاً با میل و رضایت نداده، می تواند از آنان پس بگیرد. اما اگر به‌عنوان جعاله داده نمی تواند.
- فاضل لنکرانی: آنچه به عناوین مختلف غیر از مهریه و زاید بر آن گرفته می‌شود، دو صورت دارد. اگر به‌عنوان جعاله، اخذ شود، شرعاً اشکال ندارد و حلال است و زوج هم بعداً حق رجوع ندارد. اگر برای جلب رضایت پدر دختر، یا جلب رضایت خود دختر می‌پردازد، گرفتن آن جایز است، ولی اگر زوج بخواهد می‌تواند آن را تا وقتی موجود است، پس بگیرد.
- بهجت: اگر به‌طوری که بیان شد لازم‌الوفا باشد، نمی‌تواند پس بگیرد.
تعیین شیربها به چه صورت می‌باشد؟
عموماً تعیین شیربها به دو صورت انجام می‌گیرد:
- شیربها علاوه بر مهر باشد: در این حالت شیربها جزوی از مهر نیست بلکه صرفاً مقداری است که خانوادۀ عروس به‌عنوان حق‌الزحمه از خانوادۀ داماد دریافت می‌نمایند و همان طور که گفته شد اگر بدون رضایت باشد حرام است و جایز نیست.
- شیربها جزوی از مهر باشد: در این صورت شیربها جزوی از مهر می‌باشد که والدین دختر نقداً آن را برای خرید جهیزیه دریافت می‌کنند. در این صورت وجه نقد با اینکه به‌عنوان شیربها نامیده می‌شود در واقع جزوی از مهر حساب می‌شود و متعلق به زن است نه والدین.
