فرزندخواندگی در ایران و قوانین مخصوص آن
فرزندخواندگی در ایران و قوانین مخصوص آن یکی از مسائلی است که نیاز جامعه بوده و به دلایل فرهنگی و اجتماعی مورد توجه خانواده‌هاست. هر ساله تعداد قابل توجهی اطفال بدون سرپرست رها شده و این کودکان در پرورشگاه‌ها تحت نظارت سازمان بهزیستی قرار می‌گیرند. با وجود امکانات نسبتا مناسب این مراکز، قطعا کانون گرم خانواده محل مناسب‌تری برای رشد یک کودک است. به همین دلیل بهتر است تا قوانینی مختص به سرپرستی و فرزندخواندگی وجود داشته باشد تا از وقوع مشکلات و خطرات احتمالی برای این عزیزان جلوگیری شود. از آنجا که بسیاری خانواده‌ها به دنبال فرزندخواندگی هستند در این مقاله تمام شرایط و ضوابط مختص به این امر را مورد بررسی قرار خواهیم داد.
سرپرستی و فرزندخواندگی به چه معناست؟
پدیده کودکان بدون سرپرست و یا بدسرپرست در هر جامعه‌ای وجود داشته و امری طبیعی است که البته ممکن است تعداد آنها طبق شرایط و اوضاع و احوال متغیر باشد. برای حل نسبی این معضل، جوامع به دنبال پدیده فرزندخواندگی رفته‌اند. فرزندخواندگی در واقع نوعی رابطه حقوقی است که در آن شخص یا اشخاصی غیر از پدر و مادر بیولوژیکی کودک، نسبت به تربیت، حضانت و تکفل کودک اقدام کرده و به آن ملزم می‌شوند.
در واقع در این نهاد حقوقی، فرد یا افراد با حکم دادگاه صالح به عنوان سرپرست کودک انتخاب شده و باید وظایف خود را در این راستا انجام دهند. شروع روند فرزندخواندگی در ایران با ارسال درخواست به سازمان بهزیستی انجام خواهد پذیرفت. اما چه کسانی می‌توانند اقدام به چنین کاری نمایند؟
چه کسانی می‌توانند سرپرستی کودکان بدون سرپرست را بر عهده گیرند؟
اولین سوال در مورد فرزندخواندگی در ایران این است که بدانیم چه کسانی می‌توانند به عنوان سرپرست برای فرزندخواندگی اقدام کنند؟ بر اساس ماده ۵ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست، افراد زیر می توانند سرپرستی کودکان و نوجوانان مشمول این قانون را از سازمان بهزیستی درخواست نمایند:
- زن و شوهری که پنج سال از تاریخ ازدواج آنان گذشته باشد و از این ازدواج صاحب فرزند نشده باشند، مشروط بر این که حداقل یکی از آنان بیش از سی سال سن داشته باشد.
- زن و شوهر دارای فرزند مشروط بر این که حداقل یکی از آنان بیش از سی سال سن داشته باشد.
- دختران و زنان بدون شوهر، در صورتی که حداقل سی سال سن داشته باشند، منحصراً حق سرپرستی اناث را خواهند داشت.
بر اساس تبصره یک این ماده، چنانچه به تشخیص سازمان پزشکی قانونی، امکان بچه‌دار شدن زوجین وجود نداشته باشد، درخواست کنندگان از شرط مدت پنج سال مقرر در بند اول این ماده مستثنی هستند. همچنین چنانچه درخواست کنندگان سرپرستی از بستگان کودک یا نوجوان باشند، دادگاه با اخذ نظر سازمان و با رعایت مصلحت کودک و نوجوان می‌تواند آنان را از برخی شرایط مقرر در این ماده مستثنی نماید.
همچنین اولویت در پذیرش فرزندخواندگی در ایران به ترتیب با زن و شوهر بدون فرزند، سپس زنان و دختران بدون شوهر فاقد فرزند و در نهایت زن و شوهر دارای فرزند است. درخواست کنندگان کمتر از پنجاه سال سن، نسبت به درخواست کنندگانی که پنجاه سال و بیشتر دارند، در شرایط مساوی اولویت قرار دارند. در مواردی که زن و شوهر درخواست کننده سرپرستی باشند، درخواست باید به طور مشترک از طرف آنان تنظیم و ارائه گردد.
چه افرادی اولویت اقدام به پذیرش سرپرستی کودکان را دارند؟
- زن و شوهر بدون فرزند که پنج سال از ازدواجشان گذشته باشد و و یا توانایی بچه‌دار شدن ندارند
- زن و یا دختر مجردی که بالای سی سال سن دارد در مورد کودکان دختر
- زن و شوهری که فرزند دارند
با توجه به این موارد، امکان درخواست فرزندخواندگی برای مردان مجرد وجود نخواهد داشت.
فرزندخواندگی در ایران و شرایط عمومی متقاضیان
باید دانست که قانون برای فرزندخواندگی در ایران شرایط عمومی و اختصاصی زیر را در نظر گرفته است که به موجب آن مشکلات احتمالی کودکان بی‌سرپرست کمتر شود. بر اساس ماده ۶ قانون حمایت از کودکان، درخواست کنندگان سرپرستی باید دارای شرایط عمومی زیر باشند:
- تقیّد به انجام واجبات و ترک محرمات
- عدم محکومیت جزائی مؤثر با رعایت موارد مقرر در قانون مجازات اسلامی
- تمکن مالی: تمکن مالی با ابزارهایی مانند شغل پایدار با درآمد مکفی، خانه مسکونی اعم از ملکی یا استیجاری و غیره توسط بهزیستی سنجیده خواهد شد. همچنین متقاضی باید دارای بیمه پایه اجتماعی و درمان باشد. چرا که بعداً باید کودک را بیمه تکمیلی نماید. برای انجام بیمه تکمیلی داشتن بیمه پایه الزامی است. تمکن مالی یکی از زوجین در زمان ارائه تقاضانامه، برای حائز شرط بودن کفایت می‌کند.
- عدم حجر: یعنی شخص از انجام امور مالی و غیرمالی خود منع نشده باشد.
- سلامت جسمی و روانی لازم و توانایی عملی برای نگهداری و تربیت کودک و نوجوان تحت سرپرستی
- نداشتن اعتیاد به مواد مخدر، مواد روانگردان و الکل
- صلاحیت اخلاقی
- عدم ابتلاء به بیماری های واگیردار و یا صعب العلاج
- اعتقاد به یکی از ادیان مصرح در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران
آیا امکان سرپرستی کودکان ایرانی توسط اتباع خارجی وجود دارد؟
باید توجه داشت که سرپرستی اطفال ایرانی تنها به اتباع ایران سپرده خواهد شد. کلیه اتباع ایرانی مقیم ایران می‌توانند سرپرستی کودکان و نوجوانان مشمول قانون را با رعایت مقررات مندرج در آن و با حکم دادگاه صالح بر عهده گیرند. بنابراین اتباع بیگانه چنین امکانی را نخواهند داشت. زنان ایرانی که همسر خارجی دارند نمی‌توانند متقاضی سرپرستی باشند. مگر آن که شوهر خارجی تابعیت ایرانی نیز داشته باشد.
شرایط اختصاصی فرزندخواندگی در ایران توسط زن و شوهر فاقد فرزند
همانطور که در بالا بیان شد، امکان فرزندخواندگی در ایران برای سه دسته وجود دارد. در بخش قبل نیز شرایط عمومی این گرو‌ه‌ها بیان شد. اما حالا قصد داریم تا شرایط اختصاصی هر کدام را بیان کنیم. در مورد خانواده‌هایی که فرزند ندارند شرایط اختصاصی بدین شرح است:
- پنج سال از تاریخ ازدواج آنها گذشته باشد.
- از ازدواج فعلی خود فرزند نداشته باشند.
- یکی از آن دو یا هر دوی ایشان بالای سی سال سن داشته باشند.
- اگر زوجین بنا به تشخیص پزشکی قانونی بچه‌دار نشوند، نیاز به گذشت پنج سال نیست.
- اگر از ازدواج متقاضیان پنج سال گذشته باشد و آنها بچه نداشته باشند، نیاز به اخذ گواهی پزشک متخصص زنان و زایمان نیز نخواهند داشت.
شرایط اختصاصی فرزندخواندگی در ایران توسط زنان و دختران مجرد
در مورد زنان و دختران مجرد داوطلب فرزندخواندگی در ایران نیز شرایط اختصاصی وجود دارد که بدین شرح‌اند:
- سن ایشان باید بالای سی سال باشد.
- خانم مجرد نباید فرزند داشته باشد. اما اگر خانم مجرد بخواهد سرپرستی خواهران و برادران یا برادرزاده‌ها یا خواهرزاده‌ها یا نوه‌های خود را به عهده بگیرد، داشتن فرزند بلامانع است.
- قانون به خانم‌های مجرد اجازه داده است که فقط کودک دختر را به سرپرستی بپذیرند. اما اگر خانم مجرد واجد شرایطی بخواهد سرپرستی برادر یا پسر برادر یا پسر خواهر یا نوه خود را بپذیرد، بهزیستی موضوع را به دادگاه منعکس می‌کند. اگر دادگاه این امر را بپذیرد، بهزیستی فرایند انجام کار را ادامه خواهد داد.
- دختران و زنان بدون شوهر باید دارای منزل مسکونی به صورت مستقل باشند. البته ملکی یا استیجاری بودن منزل تفاوتی ندارد. اگر متقاضی در منزلی به همراه اعضاء خانواده خود زندگی می‌نماید، منزل مذکور باید دارای امکانات رفاهی برای کودک باشد. همچنین اعضاء خانواده نیز باید بررسی شوند.
شرایط اختصاصی فرزندخواندگی در ایران توسط خانواده‌های دارای فرزند
شرایط اختصاصی این دسته از زن و شوهر‌ها بدین شرح است:
- یکی از ایشان باید بالای سی سال سن داشته باشد
- برای پذیرش درخواست زوجین دارای فرزند، رعایت تناسب سنی کودکان زیستی (بیولوژیک) متقاضی و کودک تحت سرپرستی الزامی است.
- واگذاری کودک غیرهمجنس با کودکان زیستی متقاضیان بلامانع است.
- در صورتی که متقاضیان سه کودک زیستی داشته باشند که با متقاضیان زندگی می‌کنند، صرفاً آنها می‌توانند یک کودک دیگر را به سرپرستی بپذیرند. مگر آن که کودکان تحت سرپرستی خواهر و برادر باشند. اگر کودکان زیستی به دلیل ازدواج با خانواده زندگی نمی‌کنند شرط مزبور لازم‌الرعایه نیست.
چه کودکانی را می‌شود به فرزندخواندگی پذیرفت؟
پیشتر گفتیم که فرزندخواندگی در ایران قوانین خاصی دارد و سپردن سرپرستی کودکان در صورتی مجاز است که دارای یکی از شرایط ذیل باشند:
- امکان شناخت هیچ یک از پدر، مادر و جد پدری آنان وجود نداشته باشد.
- پدر، مادر، جد پدری و وصی منصوب از سوی ولی قهری آنان در قید حیات نباشند.
- افرادی که سرپرستی آنان به موجب حکم مراجع صلاحیت‌دار به سازمان بهزیستی سپرده شده و تا زمان دو سال از تاریخ سپردن آنان به سازمان، پدر یا مادر و یا جد پدری و وصی منصوب از سوی ولی قهری برای سرپرستی آنان مراجعه نکرده باشند.
- هیچ یک از پدر، مادر و جد پدری آنان و وصی منصوب از سوی ولی قهری صلاحیت سرپرستی را نداشته باشند و به تشخیص دادگاه صالح این امر حتی با ضم امین (تعیین شخص مورد اعتماد برای انجام کارهای شخص محجور که در اینجا کودک است) یا ناظر نیز حاصل نشود.
سامانه ملی فرزندخواندگی و شروع فرایند رسیدگی به درخواست
در ابتدا تقاضانامه درخواست کنندگان سرپرستی باید به سازمان بهزیستی ارائه گردد و سازمان مکلف است حداکثر پس از دو ماه نسبت به اعلام نظر کارشناسی، آن را به دادگاه صالح تقدیم نماید. دادگاه با احراز شرایط مقرر در این قانون و با لحاظ نمودن نظریه سازمان، نسبت به صدور قرار سرپرستی آزمایشی شش‌ماهه اقدام می‌کند. قرار صادره به دادستان، متقاضی و سازمان ابلاغ می‌‌گردد. برای تقدیم این درخواست به سازمان بهزیستی، باید از طریق سامانه فرزندپذیری به آدرس http://adoption.behzisti.net/ اقدام کرد.
در ابتدا برای ورود به این سامانه باید قوانین و مقررات فرزندخواندگی را مطالعه کرده و آن را تایید نمایید. پس از تایید باید مشخص کنید که از ایران اقدام به این کار می‌کنید و یا از خارج کشور متقاضی آن هستید. در مرحله بعد باید مشخص کنید که کدام نوع از متقاضیان فرزندخواندگی هستید. یعنی خانواده دارای فرزند، خانواده بدون فرزند و یا زن مجرد. پس از آن صفحه‌ای بالا خواهد آمد که پس از تایید شماره تلفن، باید اطلاعات هویتی و اقامتی خود را وارد کنید. در نهایت پس از وارد کردن تمام اطلاعات، سامانه به شما یک کد رهگیری خواهد داد تا بتوانید با استفاده از آن، درخواست خود را پیگیری کنید.
درخواست فرزندخواندگی توسط ایرانیان خارج از کشور
ایرانیان متقاضی سرپرستی مقیم خارج از کشور مکلفند تقاضانامه و مدارک مورد نیاز را مطابق برگه (فرم) واحد که توسط سازمان بهزیستی با رعایت قوانین و مقررات مربوط تنظیم و ابلاغ می‌شود، به سفارتخانه‌ها، کنسولگری‌ها و یا دفاتر حفاظت منافع جمهوری اسلامی ایران تقدیم نمایند. سفارتخانه‌ها، کنسولگری‌ها و دفاتر حفاظت منافع جمهوری اسلامی ایران مکلفند مدارک فوق‌الذکر را پس از تایید، جهت اعلام به سازمان بهزیستی به وزارت امور خارجه ارسال نمایند.
باید توجه داشت که مراجعه حضوری دارندگان حکم سرپرستی به سازمان بهزیستی در زمان تحویل کودک یا نوجوان الزامی است مگر اینکه کودک یا نوجوان، مقیم خارج از کشور باشد که در این صورت تحویل وی با لحاظ قوانین و مقررات حاکم توسط سفارتخانه‌ها، کنسولگری‌ها و یا دفاتر حفاظت منافع جمهوری اسلامی ایران انجام خواهد شد. وجود وکیل در این شرایط ضروری است چرا که روند کار را تسریع می نماید.
مدارک لازم برای تشکیل پرونده فرزندخواندگی در ایران
متقاضیان فرزندخواندگی در ایران باید مدارک زیر را به سازمان بهزیستی تقدیم کنند تا این سازمان وضعیت آنها را به طور کامل بررسی کند:
- تصویر کلیه صفحات شناسنامه ایرانی متقاضیان
- تصویر کارت ملی متقاضیان
- تصویر کارت پایان خدمت یا کارت معافیت از خدمت
- تصویر سند ازدواج زوجین متقاضی
- تصویر آخرین مدرک تحصیلی متقاضیان
- تصویر سند مالکیت یا مبایعه‌نامه منزل یا اجاره‌نامه
- اصل یا تصویر گواهی مربوط اشتغال به کار یا تعیین میزان تقریبی درآمد متقاضیان مانند حکم کارگزینی، فیش حقوقی، پروانه کسب و …
- تصویر مدارک بیمه پایه اجتماعی
- اصل گواهی پزشک متخصص زنان و زایمان مبنی بر عدم امکان بچه‌دار شدن (برای زوجین فاقد فرزندی که پنج سال از ازدواج آنان نگذشته باشد و بخواهند از اولویت اول برخوردار شوند. البته متعاقباً متقاضیان مذکور در این خصوص باید از پزشکی قانونی نیز گواهی دریافت نمایند.)
- تصویر مدارک فوق باید خوانا باشد و بعد از اعلام بهزیستی، باید در یکی از دفاتر اسناد رسمی توسط شما برابر اصل شود.
روند بررسی پرونده فرزندخواندگی در سازمان بهزیستی
پس از وصول درخواست‌ها به بهزیستی، سیستم کارشناسی بهزیستی سعی می‌کند از بین متقاضیان فرزندخواندگی در ایران و یا خارج از ایران، بهترین والدین را برای سرپرستی از کودکان انتخاب کند. در این انتخاب ویژگی‌های سنی، شغلی، تحصیلی، توان مالی و … در متقاضی سرپرستی مدنظر قرار داده می‌شود.
اما اگر در تمام این موارد متقاضیان مانند هم باشند، مشخصه‌های دیگری مورد توجه قرار می‌گیرد. یعنی تا زمانی که زوجین بدون فرزند، متقاضی سرپرستی باشند نوبت به دختران و زنان بدون شوهر نخواهد رسید. همچنین تا زمانی که دختران و زنان بدون شوهر متقاضی باشند، بهزیستی نمی‌تواند به زوجین دارای فرزند کودکی بسپارد. متقاضیان کمتر از پنجاه سال سن نیز نسبت به متقاضیان بالای پنجاه سال در اولویت هستند و همچنین متقاضیانی که با کودک یا نوجوان تحت سرپرستی بهزیستی رابطه خویشاوندی (نسبی یا سببی) دارند از اولویت برخوردار هستند.
متقاضیانی که سابقاً فرزندخوانده بیمار داشته و در حال حاضر متقاضی دومین فرزند هستند در اولویت قرار دارند. در هر صورت بهزیستی با بررسی اولویت‌ها و شرایط مختلف اقدام به تعیین مورد مناسب برای متقاضیان فرزندخواندگی در ایران و یا خارج از ایران خواهد کرد. البته این درصورتی است که موردی وجود داشته و کسی در صف انتظار نباشد. البته اگر انتخاب کودک به خود بهزیستی سپرده شود، قطعا روند کار تسریع خواهد شد. بهزیستی پس از انجام این امور و تکمیل تحقیقات و مسائل پیرامون آن، پرونده را برای صدور حکم سرپرستی به دادگاه صالح ارجاع خواهد داد.
سرپرستی ۶ ماهه یا آزمایشی
پیشتر گفته شد که در ابتدا تقاضا باید به سازمان بهزیستی ارائه شود و این سازمان پس از بررسی اولیه، پرونده را به دادگاه صالح ارسال خواهد کرد. دادگاه با احراز شرایط مقرر در قانون و با لحاظ نظریه سازمان بهزیستی، نسبت به صدور قرار سرپرستی آزمایشی شش‌ماهه اقدام می‌نماید. قرار صادره به دادستان، متقاضی و سازمان ابلاغ می‌‌گردد.
دادگاه می‌تواند در دوره سرپرستی آزمایشی، در صورت زوال و یا عدم تحقق هر یک از شرایط مقرر در قانون به تقاضای دادستان و یا سرپرست منحصر( زنان مجرد) یا سرپرستان کودک (خانواده) یا نوجوان و با اطلاع قبلی سازمان بهزیستی و همچنین با تقاضای سازمان بهزیستی قرار صادره را فسخ نماید و کودک را استرداد کند. در واقع این دوره به طور موقت و برای آزمودن شایستگی سرپرست و جلوگیری از مشکلات احتمالی برای کودک در نظر گرفته شده است.
صدور حکم نهایی فرزندخواندگی برای کودک
پس از پایان دوره سرپرستی آزمایشی، دادگاه با لحاظ نظر سازمان و با رعایت مصالح مالی در مورد کودک، اقدام به صدور حکم سرپرستی و ابلاغ آن به سرپرست، دادستان و سازمان بهزیستی می‌نماید. در واقع صدور این حکم به معنای اتمام روند فرزندخواندگی در ایران بوده و پس از آن درخواست دهنده به عنوان سرپرست رسمی و قانونی طفل شناخته خواهد شد.
سخن پایانی
فرزندخواندگی در ایران فرایندی است که دارای ثمرات فراوانی در اجتماع است و قانون‌گذار برای حمایت از کودکان بی سرپرست و بد سرپرست توجه لازم را داشته است. البته این امر کماکان نیازمند وضع قوانینی کامل تر و بروز تر خواهد بود و ما در این مقاله سعی کردیم تا موارد بسیاری از این قوانین را برای شما شرح داده و تمام روند سرپرستی و فرزندخواندگی در ایران و همچنین برای ایرانیان خارج از کشور را بیان کنیم. در صورت هر گونه ابهام و یا نیاز به مشورت با وکلای خانواده گروه حقوقی مهروران مشورت نمایید.