عزل ولی قهری یکی از مسائلی است که در موارد نقض مصلحت و حقوق کودک توسط ولی، به‌ویژه در شرایطی که تصمیمات نامناسب یا غفلت‌های عمدی رخ دهد، اهمیت زیادی پیدا می‌کند.
یکی از مشکلاتی که ممکن است در ادارۀ امور مالی و تربیت کودکان پیش آید؛ عدم کفایت ولی یا سرپرست آنان جهت رعایت مصلحتشان است. فرقی نمی‌کند که عمدی در کار باشد یا نه، مهم این است که اطفال نباید به‌خاطر خیانت، غفلت، سهل‌انگاری و بی‌توجهی سرپرست خود، آینده‌ای سرشار از حسرت و افسوس و گرفتاری و تباهی داشته باشند.
درست است که قانون، پدر یا جد پدری را به‌عنوان صالح‌ترین و شایسته‌ترین و قابل‌اعتمادترین شخص برای ادارۀ امور طفل برگزیده است و حتی اختیارات او را نسبت به قیم و مادر کودک، بسیار گسترده‌تر دانسته است که حتی در مقایسه با قیم، نسبت به ولی نظارت و سخت‌گیری کمتری می‌نماید.
همچنین بخوانید: شرایط حضانت فرزند و توافق بر سر حضانت دائم
اما همۀ این‌ها بر جای خود، مصلحت و سعادت کودک نیز بر جای خود! بنابراین اگر برای دادگاه معلوم گردد که فرزندی از تصمیمات و اقدامات نابخردانه و نامنصفانۀ پدر یا جد پدری خود رنج میبرد، علاوه بر اینکه عزل ولی قهری حتمی است. حقوق پایمال‌شدۀ کودک را تا حد امکان از او پس می‌گیرد.
گروه تخصصی وکیل خانواده نیز قصد دارد در این مقاله با اطلاع‌رسانی مناسب و جامع برای همگان، از بروز آسیب‌های جدی به کودکان جلوگیری نماید.
منظور از ولی قهری کیست؟
قانون، ادارۀ امور مالی و غیرمالی و تربیت کسانی را که هنوز بالغ نشده‌اند یا بالغ هستند اما از کودکی مبتلا به جنون یا سفاهت (یعنی عدم کفایت در تشخیص مصلحت و زیان در امور مالی) بوده‌اند و هنوز مداوا نشده‌اند، به پدر یا جد پدری آن‌ها واگذار نموده است. این اشخاص را ولی قهری می‌نامند.
اختیارات پدر و جد پدری
پدر یا جد پدری می‌توانند در کلیۀ امور مالی و غیرمالی کودک، به نمایندگی از او هر تصمیمی را که به مصلحتش باشد بگیرد.
مثلاً خانۀ مخروبه و قدیمی او در یک روستای بی‌آب‌وعلف را بفروشد و مغازه‌ای در شهر برایش بخرد، یا اینکه با پول‌های نقدی طفل، برای وی در بازار بورس سرمایه‌گذاری کند، و یا اینکه او را در مهد قرآن ثبت‌نام کند تا فرزند یا نوه‌اش تربیتی شایسته پیدا کنند. یا اینکه کودک را در باشگاه ورزش‌های رزمی ثبت‌نام کند تا سلامت روحی و نشاط او برای آینده تضمین شود.
موارد عدم صلاحیت پدر و جد پدری
با همۀ احترام و اختیاراتی که قانون‌گذار برای ولی قهری قائل شده است، اما در مواردی که ولی قهری کفایت و صلاحیت خود را از دست بدهد، چندان از او حمایت نمی‌کند. پدر و جد پدری ممکن است بنابه سه دلیل عمده صلاحیت خود را از دست بدهند که در برخی از این موارد، عزل ولی قهری حتمی و قطعی خواهد بود:
- مواردی که ولی قهری توانایی جسمی و روحی مناسب برای ادارۀ امور کودک را ندارد. در این صورت دادگاه باید شخصی را به‌عنوان امین تعیین نماید تا با نظارت و کنترل ولی، امور مربوط به طفل را اداره کند. در چنین موردی عزل ولی قهری مطرح نمی‌باشد.
- مواردی که ولی قهری با خودخواهی و خودرأیی تمام، تصمیماتی می‌گیرد که مخالف با مصلحت و عاقبت‌به‌خیری طفل است و یا اینکه نسبت به اموال کودک که در اختیار اوست خیانت می‌کند. در واقع، با رفتارهایی عمدی، باعث ضرر و خسارت رساندن به کودک می‌شود. در چنین مواردی عزل ولی قهری مطرح می‌شود. همچنین است موردی که ولی به‌طور عمدی و یا در اثر سهل‌انگاری و غفلت، در انجام وظایف خود کوتاهی کرده و در نتیجه به طفل خساراتی وارد شود.
- اگر ولی قهری مبتلا به جنون یا سفاهت گردد، در این صورت خودبه‌خود و بدون نیاز به نظر دادگاه، سمت خود را از دست می‌دهد. البته همۀ موارد مذکور با ارائۀ دلایل موجهی مثل گواهی پزشکی قانونی مبنی بر جنون ولی و… باید در دادگاه صالح به اثبات برسد تا بتواند منجر به عزل ولی قهری شود.
مراحل عزل ولی قهری
اگر از اوضاع و احوالی که وجود دارد، چنین برآید که ولی قهری مصلحت کودک را زیر پا گذاشته یا نسبت به مال وی خیانت کرده است، در این صورت هریک از بستگان نزدیک طفل یا دادستان می‌توانند از دادگاه، خواستار عزل ولی قهری شوند. دادگاه نیز پس از رسیدگی‌های قانونی و اطمینان از ادعای آنان، عزل ولی قهری را اعلام می کند.
همچنین بخوانید: مراحل گام به گام قیم شدن
گاهی موضوع عدم صلاحیت ولی قهری، زمانی مطرح می‌شود که پدر طفل از دنیا رفته و ادارۀ امور مالی و تربیتی و اخلاقی و سلامت کودک، با جد پدری او باشد.
مثلاً مادر طفل، به‌عنوان کسی که با او زندگی می‌کند و وظیفۀ نگهداری از فرزند خود را بر عهده دارد، با پدربزرگ او در نحوۀ ادارۀ اموال متعلق به طفل و یا هزینه نمودن حقوق مستمری ماهانۀ متعلق به خود و فرزندش، یا امور مربوط به مدرسه و بیماری و…، اختلاف سلیقه داشته باشد و تصمیمات و اقدامات وی را به ضرر فرزند خود بداند.
شاید حتی پای هیچ خسارت و زیانی هم در میان نباشد، بلکه ولی به‌دلیل اختلافات و کینه‌ها یا کدورت‌هایی که از گذشته بین پدرشوهر و عروس وجود داشته، مادر کودک تمایل نداشته باشد که پدربزرگ او ولایت فرزندش را بر عهده بگیرد و به همین دلیل با بهانه‌های ساختگی و دروغین، خواستار عزل ولی قهری شود.
به همین علت است که دادگاه نمی‌تواند بدون رسیدگی‌های درست و منسجم با بررسی صحیح و دقیق و کافی، ولی را برکنار کند. عزل وقتی قهری نیاز به دلیل قانع کننده دارد!
مسئولیت مالی ولی قهری
اگر ولی قهری، مصلحت طفل را رعایت ننموده و به همین دلیل از لحاظ جسمانی و روانی خساراتی به وی وارد شود یا نسبت به اموال او خیانت کند، در این صورت باید همۀ زیان‌های وارده را جبران کند. یعنی وضعیت را به حالت قبل برگرداند.
ولی اگر در اثر شدت یا نوع ضرر، این کار ممکن نباشد؛ مثلاً دیگر نتوان نقص عضوی را که به‌خاطر پرت کردن کودک از پله‌ها به وجود آمده را مداوا نمود، پدر یا جد پدری باید دیه، هزینه‌های درمان، پرستار خانگی و… را که ناشی از عمل ناشایست آنان بوده پرداخت کنند. پس علاوه بر عزل ولی قهری، جبران خسارات واردشده به صغیر توسط او الزامی است.
محکومیت‌های کیفری ولی قهری
البته نباید چنین پنداشت که با پرداخت دیه و یا خسارات مالی زیان‌دیده، می‌توان مجرم را از مجازات‌های قانونی معاف دانست. مثلاً خیانت در مال طفل، که برای حفاظت و نگهداری به بهترین شکل ممکن در اختیار ولی قرار گرفته است، باعث محکومیت او به مجازات حبس برای خیانت در امانت می‌گردد.
مثل موردی که او، خانۀ متعلق به فرزند یا نوۀ خویش را که از مادرش به او ارث رسیده بوده را فروخته و با پول آن مغازه‌ای را به‌نام خودش خریده باشد نه برای طفل! یا اینکه پس از مرگ زنی، حقوق ماهانۀ او به فرزندش تعلق پیدا کند و پدر طفل، هر ماه این مبلغ را از بانک تحویل گرفته و برای همسر جدیدش هزینه نماید! پس علاوه بر عزل ولی قهری، ممکن است برای وی مجازات نیز تعیین شود.
بعلاوه، قانون‌گذار در مواردی که ولی قهری با سوءاستفاده از ضعف و نقص و عیوب مختلف اشخاص، سند، نوشته، مفاصاحساب یا مالی را از آنان بگیرد، محکوم به حبس می شود.
گروه تخصصی وکیل خانواده، آمادگی خود را جهت قبول مشاوره و قبول وکالت در دعاوی مربوط به صلاحیت ولی قهری اعلام می‌نماید: درخواست مشاورۀ تلفنی
تشخیص عدم صلاحیت ولی قهری به‌دلیل سهل‌انگاری و غفلت
یکی از دلایل عمده‌ای که موجب عزل ولی قهری می‌شود، سهل‌انگاری و غفلت او در انجام وظایف مربوط به نگهداری و مراقبت از کودک است. ولی قهری، که معمولاً پدر یا جد پدری است، مسئولیت‌های بسیاری در قبال فرزند یا نوۀ خود دارد؛ از جمله تأمین نیازهای مالی، مراقبت جسمی و روانی و فراهم کردن شرایط مناسب برای تربیت کودک. اگر ولی قهری در انجام این مسئولیت‌ها کوتاهی کند، این بی‌توجهی می‌تواند آسیب‌های جدی به کودک وارد کند.
سهل‌انگاری و غفلت در موارد مختلفی می‌تواند بروز کند. به عنوان مثال، اگر ولی قهری در زمینۀ تأمین نیازهای اولیۀ کودک مانند تغذیه، آموزش، بهداشت و درمان دقت لازم را نداشته باشد و در انجام وظایف خود کوتاهی کند، ممکن است کودک از شرایط مناسب زندگی محروم شود و دچار آسیب‌های جسمی و روانی گردد.
همین‌طور، اگر ولی قهری نسبت به شرایط آموزشی یا درمانی کودک بی‌توجه باشد، ممکن است کودک از فرصت‌های لازم برای پیشرفت و رشد بهینه محروم گردد.
در صورت وقوع چنین مواردی، بستگان نزدیک کودک یا حتی دادستان می‌توانند از دادگاه تقاضای بررسی وضعیت ولی قهری را مطرح کنند. اگر دادگاه ثابت کند که ولی قهری به دلیل سهل‌انگاری یا غفلت، به کودک آسیب رسانده است، ممکن است او را از سمت ولی قهری عزل کند. این اقدام، علاوه بر حفظ حقوق کودک، به‌عنوان یک اقدام قانونی جهت جلوگیری از سوءاستفاده و کوتاهی در مسئولیت‌ها عمل می‌کند.
بنابراین، سهل‌انگاری ولی قهری نه‌تنها منجر به آسیب‌های جسمی و روحی به کودک می‌شود، بلکه زمینه‌ساز عزل ولی قهری و تعیین یک شخص مناسب برای مراقبت از کودک خواهد بود.
پیشگیری از سوءاستفادۀ ولی قهری در نگهداری اموال کودک
یکی از مهم‌ترین وظایف ولی قهری، حفاظت از اموال کودک و استفادۀ درست از آن‌ها به نفع طفل است. در بسیاری از موارد، ولی قهری (پدر یا جد پدری) مسئول ادارۀ اموال کودک است و باید تصمیماتی بگیرد که به مصلحت او باشد. اما گاهی ممکن است ولی قهری از این اختیارات سوءاستفاده کرده و به نفع خود یا دیگران از اموال کودک استفاده کند.
این مسئله می‌تواند به‌طور جدی حقوق کودک را زیر سؤال ببرد و به او آسیب مالی و روانی وارد کند. بنابراین، پیشگیری از سوءاستفاده از اموال کودک توسط ولی قهری باید یکی از اولویت‌های قانونی و اجتماعی باشد.
اولین گام در پیشگیری از سوءاستفاده، ایجاد نظارت و شفافیت در فرایند ادارۀ اموال کودک است. در بسیاری از کشورها و سیستم‌های حقوقی، نظارت قضائی یا نظارت نهادهای مسئول بر اعمال ولی قهری در مدیریت اموال کودک به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم اعمال می‌شود. این نظارت می‌تواند به‌طور دوره‌ای و با درخواست بستگان کودک یا حتی دادستان از دادگاه صورت گیرد. هدف این نظارت، جلوگیری از هرگونه تصمیمات غیرمنصفانه و سوءاستفاده از اموال کودک است.
علاوه بر این، الزام به گزارش‌های مالی منظم از سوی ولی قهری به مراجع ذی‌صلاح یکی دیگر از ابزارهای پیشگیری از سوءاستفاده است. در این گزارش‌ها، ولی قهری باید نحوۀ مصرف اموال کودک را به‌طور دقیق و شفاف بیان کند. این گزارش‌ها می‌تواند شامل مواردی مانند هزینه‌های تحصیل، درمان، سرمایه‌گذاری‌ها یا هر نوع خرج دیگری باشد که از اموال کودک صورت می‌گیرد. این شفافیت می‌تواند مانع از تصمیمات خودخواهانه یا نادرست ولی قهری شود.
یکی دیگر از راهکارها، تعیین محدودیت‌هایی برای استفاده از اموال کودک است. برای مثال، در صورتی که ولی قهری قصد سرمایه‌گذاری یا خرید و فروش اموال کودک را داشته باشد، ممکن است لازم باشد از دادگاه مجوز بگیرد. این محدودیت‌ها می‌تواند به حفظ حقوق مالی کودک کمک کرده و مانع از انجام تصمیمات پرخطر و غیرعقلانی شود.
در مواقعی که شاهد سوءاستفاده یا بی‌توجهی از سوی ولی قهری هستیم، افراد نزدیک به کودک (مانند مادر یا دیگر بستگان) می‌توانند از دادگاه تقاضای رسیدگی کنند و در صورت لزوم درخواست عزل ولی قهری را مطرح کنند. این فرایند باید با دلایل مستند و قانونی همراه باشد تا از بروز سوءاستفاده جلوگیری شود.
در نهایت، آموزش و آگاهی‌رسانی در مورد حقوق مالی کودک و وظایف ولی قهری به جامعه، به‌ویژه به والدین و سرپرستان، می‌تواند از وقوع سوءاستفاده‌ها جلوگیری کند. این آموزش‌ها باید شامل تبیین قوانین و مقررات مربوط به نگهداری اموال کودک و آگاهی از عواقب سوءاستفاده باشد.
پیشگیری از سوءاستفاده از اموال کودک، نیازمند همکاری مؤثر بین نهادهای قانونی، قضائی و اجتماعی است. این همکاری‌ها می‌توانند موجب حفاظت بهتر از حقوق کودک و جلوگیری از آسیب‌های مالی و اجتماعی شوند.
نتیجه‌گیری و جمع‌بندی
عزل ولی قهری موضوعی بسیار حساس و پیچیده است که در شرایط مختلف، به‌ویژه زمانی که صلاحیت ولی قهری در ادارۀ امور کودک زیر سؤال می‌رود، به میان می‌آید. در بسیاری از موارد، ولی قهری مسئولیت‌های خود را به‌درستی انجام نمی‌دهد و این کوتاهی یا سوءاستفاده از اختیارات خود می‌تواند آسیب‌های جدی به کودک وارد کند. در چنین مواردی، قانون این امکان را فراهم می‌کند که ولی قهری از سمت خود عزل شود و شخص دیگری به‌عنوان امین یا قیم برای کودک تعیین گردد.
همچنین بخوانید: عزل قیم چگونه انجام می‌شود؟
از آنجا که مصالح کودک در اولویت قرار دارد، عزل ولی قهری زمانی ضروری است که او به تصمیمات نابخردانه و غیرمسئولانه‌ای که به زیان کودک است اقدام کند. همچنین سهل‌انگاری و غفلت در انجام وظایف مربوط به نگهداری و تربیت کودک نیز از دلایل دیگری است که موجب عزل ولی قهری می‌شود.
بنابراین، حمایت از حقوق کودک و تضمین رفاه او باید در تمامی مراحل حقوقی، به‌ویژه در امور ولی قهری، در نظر گرفته شود. در نهایت، باید یادآوری کرد که علاوه بر عزل ولی قهری، جبران خسارات و اعمال مجازات‌های قانونی در صورت تخلف از مسئولیت‌ها، امری ضروری است تا از حقوق کودک به‌طور کامل حمایت شود.
