ازدواج موقت و قوانین شرعی و حقوقی آن

تفاوت ازدواج موقت و دائم

اطلاعات شما از قوانین مربوط به ازدواج موقت چه میزان است؟ با گرفتاریهای ناشی از عدم ثبت ازدواج بصورت دائم آگاهی دارید؟ تاکنون شما یا کسی از نزدیکان شما گرفتار مشکلات ازدواج موقت شده است؟ در این مقاله شما را با تمام چالش ها و محدودیت های مربوط به ازدواج موقت آگاه می کنیم.

در عرف جامعه ما خانواده در معنای عام شامل تمام کسانی است که از یکدیگر ارث می برند ولی در تعریف خانواده به معنای خاص باید گفت که خانواده کوچکترین نهاد اجتماعی می باشد که با ازدواج مرد با زن تشکیل شده و تحت سرپرستی و مدیریت مرد اداره می گردد.

بر اساس قانون و مقررات جاری کشور ما، ازدواج دو نوع است. ازدواج موقت و دائم. ازدواج موقت نام های دیگری دارد، از قبیل نکاح منقطعه، متعه و همچنین واژه صیغه که در میان مردم بسیار رایج است ولی در قانون کاربردی ندارد.

و|ژه نکاح در لغت به معنی پیوستن می باشد و در اصطلاح حقوقی به معنی یک قرارداد است که به موجب آن زن و مرد در زندگی با یکدیگر شریک و متحد شده و خانواده‌ را تشکیل می دهند.

تعریفی که از نکاح یا همان ازدواج بیان شد شامل هر دو نوع نکاح می باشد، چرا در ازدواج موقت نیز تشکیل نوعی خانواده مد نظر است و مشارکت در زندگی و اتحاد زن و مرد به نحوی تحقق می یابد، اگرچه خانواده ای که از این نوع نکاح تشکیل می‌گردد مانند خانواده ناشی از نکاح دائم مستحکم نیست و قوانین و حقوق مربوط به آن با ازدواج دائم تفاوت های عمده ای دارد که به تفصیل به آنها می پردازیم.

انواع ازدواج

در قانون کشور ایران ازدواج بر دو نوع است: ازدواج دائم و ازدواج موقت. مطابق با عرف جامعه ما، رواج ازدواج موقت به اندازه ازدواج دائم نیست و مردم آن را امری خلاف عرف و نازیبا می دانند.

همانطور که می دانید ازدواج موقت در کشورهای غربی و حتی در برخی کشورهای اسلامی مثل مراکش، تونس، عراق، مصر و سوریه وجود ندارد و مورد قبول واقع نگردیده است، ولی این نوع ازدواج در فقه امامیه و همچنین در قانون مدنی معتبر شناخته شده و موادی از قانون مدنی و خانواده به این نوع ازدواج اختصاص داده شده است. قانون مدنی در به رسمیت شناختن ازدواج موقت از فقه امامی پیروی کرده است. این نوع ازدواج از ویژگی‌های مذهب شیعه می باشد.

مدت زمان ازدواج موقت و شروط آن

در ازدواج موقت، شرط اساسی تعیین مدت زمان آن می باشد. یعنی طرفین زمانی که قصد ازدواج موقت را دارند باید برای ازدواج خود، مدت تعیین کنند. در صورتیکه انعقاد ازدواج دائم نیازی به تعیین مدت زمان توسط طرفین ندارد. مقدار مدتی که طرفین تعیین می کنند محدودیتی ندارد، آنها می توانند این مدت را برای یک ساعت و یا تا ۹۹ سال و یا بیشتر تعیین مدت کنند.

ماده ۱۰۷۵ قانون مدنی در این باره می گوید: نکاح وقتی منقطع است که برای مدت معینی واقع شده باشد. همانطور که در این ماده ذکر گردیده برای اینکه نکاح موقت منعقد گردد، الزاما باید مدت داشته باشد و در صورتی که مدتی برای این نکاح تعیین نگردیده باشد، از نظر فقهی و قانونی بدان معناست که نکاح موقت منعقد نگردیده است.

سوالی که اغلب حقوقدانان مطرح می نمایند این است که اگر در ازدواج موقت مدت تعیین نشده باشد آیا باید این ازدواج را باطل دانست و یا باید پذیرفت که ازدواج موقت بدون تعیین مدت ازدواج دائم است؟ در این رابطه حقوقدانان و فقها نظرات متفاوتی را ارائه نموده اند که با یکدیگر اختلاف دارند.

گروهی از فقهای امامیه اعتقاد دارند که در اینصورت ازدواجی که واقع می گردد، ازدواج دائم است چرا که زمانی که شخص پیشنهاد ازدواج را میدهد و طرف مقابل آن را قبول می‌نماید، نکاح دائم منعقد گردیده، مگر اینکه در آن مدت زمان تعیین شود و فقط ذکر نمودن مدت است که نکاح موقت را رسمیت می دهد.

نقطه مقابل این نظریه، نظر دیگری مطرح است. بر اساس نظر این عده زمانی که در ازدواج، مدت تعیین نشده باشد و قصد طرفین ازدواج موقت باشد، این ازدواج باطل است چرا که شرط اساسی انعقاد ازدواج موقت، تعیین مدت در آن است و در صورتی که این شرط رعایت نگردد، این ازدواج باطل است.

با بیان نظرات این دو عده، تکلیف چیست در این مورد باید نظر کدام دسته را قبول نمود؟ با توجه به ماده ۱۹۰ قانون مدنی که به صراحت از قصد و رضای طرفین به عنوان شرط اصلی صحت معاملات یاد کرده است و ضمانت اجرای نداشتن قصد را بطلان معامله و قرارداد می داند.

باید پذیرفت در صورتی که طرفین در انعقاد ازدواج، مدت زمان مشخصی ذکر نمی کنند، اگر قصد آنها ازدواج دائم باشد باید آن ازدواج را دائم دانست و در صورتی که معلوم گردد قصد آن ها انعقاد نکاح موقت بوده است که در آن مدتی ذکر نگردیده، باید چنین عقدی را باطل دانست و نمی‌توان گفت این ازدواج، ازدواج دائم است چرا که طرفین قصدی بر انعقاد ازدواج دائم نداشته‌اند.

بنابراین در ازدواج موقت برخلاف ازدواج دائم طرفین باید به صورت کاملا معین، مدت را تعیین کنند و تعیین مدت زمان ازدواج موقت، شرط صحت آن است. این امر لزوما در ماده 1076 قانون مدنی بدین صورت بیان شده است:

1- در صورتی که ابتدای نکاح مشخص نشده باشد، زمان عقد نکاح، آغاز آن محسوب می شود.

2- عدم تعیین مدت در نکاح منقطع موجب بطلان عقد می شود.

ازدواج موقت و قواعد تعیین مهریه در آن

از دیگر موارد قابل تامل در نکاح موقت تعیین مهریه زوجه در زمان انعقاد عقد می باشد که این امر در ازدواج دائم لزومی ندارد. ذکر کردن مهریه در زمان عقد از شروط اساسی نکاح موقت است و اگر طرفین در ازدواج موقت، مهریه را ذکر نکنند این ازدواج باطل است.

این در حالی است که در ازدواج دائم، تعیین مقدار مهریه، شرط صحت عقد ازدواج نیست و حتی اگر طرفین در زمان انعقاد عقد، مهریه برای زوجه در نظر نگیرند، زوجه در صورتی که بین او و همسرش رابطه زناشویی برقرار گردد، مستحق مهرالمثل است.

مهرالمثل نیز مهریه ای است که با توجه به اوضاع و شرایط، تحصیلات، زیبایی و عرف جامعه، توسط کارشناس برای زن تعیین می گردد.

لازم به ذکر است که اگر در ازدواج دائم طرفین شرط نمایند که زوجه بدون هیچ نوع مهریه ای باشد این شرط به جهت مخالفت با قاعده امر استحقاق زوجه به مهریه، نامشروع و باطل خواهد بود به عبارت دیگر مهریه از آثار قانونی ازدواج است و توافق طرفین تنها در میزان و چگونگی آن موثر است.

نفقه و ازدواج موقت

به محض انعقاد عقد ازدواج برای هر یک از طرفین حقوق و تکالیفی به وجود می‌آید یکی از آن حقوق و تکالیف حق زوجه بر نفقه و تکلیف شوهر به پرداخت آن است، بر اساس ماده ۱۱۰۶ قانون مدنی، نفقه مزیتی است که قانونگذار برای زوجه در نظر گرفته است.

لذا در عقد دائم زوجه می تواند از شوهر خود نفقه مطالبه کند. قانونگذار در ادامه همین ماده تعیین کرده است که استحقاق زوجه به دریافت نفقه منوط به تمکین وی از همسر خود است.

لذا نشوز زن مانع از استحقاق نفقه است. قانونگذار در ماده 1106 در مورد حق نفقه برای زوجه در ازدواج موقت بدین صورت تصمیم گرفته است که نفقه زن زمانی بر شوهر واجب است که در عقد دائمی او بسر ببرد. لذا زن در ازدواج موقت واجب النفقه نمی باشد.

در ازدواج دائم، شوهر ملزم به پرداخت نفقه است. چنانچه در ازدواج دائم شوهر به این تکلیف خود عمل ننماید، زن میتواند از دادگاه الزام وی را خواستار شود و در صورتی که با محکومیت به پرداخت نفقه، همچنان از پرداخت آن امتناع کند، دادگاه میتواند با درخواست طلاق یکطرفه از جانب زن موافقت نماید.

این در حالی است که در نکاح موقت اصولاً شوهر تکلیفی به پرداخت نفقه به زن را ندارد. اما قانونگذار در ماده 1113 قانون مدنی به صراحت بیان می کند: در عقد موقت، زن حق نفقه ندارد مگر این که بر پرداخت نفقه شرط شده باشد و یا آنکه عقد مبنی بر آن جاری شده باشد.

این شرط می تواند به صورت صریح یا به صورت ضمنی و یا حتی بر حسب عرف احراز گردد.

نکته قابل تامل در خصوص تفاوت استحقاق نفقه در ازدواج دائم و موقت این است که برخلاف ازدواج دائم که عدم تمکین زن از مرد، سبب عدم استحقاق او بر نفقه است، در ازدواج موقت، ناشزه بودن زن و عدم تمکین وی از مرد در مواقعی که برای او شرط نفقه شده است موجب از بین رفتن حق او بر نفقه نخواهد شد.

دلایل لزوم ثبت نکاح موقت

شناسنامه مهم ترین و اولین سند هویتی افراد است و بیانگر اطلاعاتی مهم در خصوص هویت آنان می‌باشد، لذا بایستی هرگونه اطلاعات مهمی چون ازدواج، طلاق، تولد و تعدد فرزندان در شناسنامه افراد درج گردد. از این رو قانونگذار ثبت ازدواج دائم در دفاتر ازدواج را ضروری دانسته و افرادی که بدون ثبت، عقد نکاح دائم منعقد نمایند، مستحق مجازات قانونی هستند.

بر خلاف عقد نکاح دائم، ثبت نکاح موقت الزام قانونی ندارد. ثبت عقد نکاح موقت تنها در سه صورت به شرح زیر الزامی می‌باشد:

1. باردار شدن زوجه

2. توافق زوجین

3. شرط ضمن عقد

در صورتی که مرد مطابق با یکی از شرایط فوق نکاح موقت خود را ثبت ننماید و همچنین مردی که ازدواج دائم را ثبت نکند، علاوه بر الزام به ثبت واقعه، به پرداخت جزای نقدی درجه پنج یا حبس تعزیری درجه هفت محکوم خواهد شد.

شرایط انحلال نکاح موقت

مطابق با ماده 1120 قانون مدنی، موجبات ابطال یا انحلال نکاح عبارتند از فسخ، طلاق و بذل مدت. در هر دو ازدواج یعنی ازدواج دائم و موقت، در صورت وجود خیارات(اختیار)، از جمله خیار عیب، خیار تدلیس و خیار تخلف از شرط صفت می توان عقد را فسخ نمود.

در این میان باید گفت طلاق فقط در عقد دائم و بذل مدت فقط اختصاص به عقد موقت دارد. همانطور که بیان شد بر اساس ماده ۱۱۲۰ قانون مدنی، فسخ نکاح به عنوان یکی از راه های پایان دادن به عقد نکاح پیش بینی شده است.

به موجب این ماده، عقد نکاح دائم به فسخ یا طلاق منحل می شود. بر این اساس، یکی از مواردی که به موجب آن، عقد نکاح می تواند انحلال پیدا کرده و زوجین از هم جدا شوند، فسخ نکاح می باشد.

مقررات مربوط به طلاق در نکاح موقت جاری نمی گردد و در صورتی که زوجین بخواهند به نتیجه‌ای که مشابه با طلاق است، یعنی جدایی و خاتمه دادن به زندگی زناشویی برسند، می‌توانند از طریق فسخ و یا بذل مدت اقدام نمایند. همچنین نکاح موقت، با تمام شدن مدت تعیین شده توسط طرفین در عقد خاتمه می یابد.

چگونگی انحلال ازدواج موقت

در بسیاری از موارد زوجین بعد از عقد موقت، ممکن است مایل باشند این رابطه را در قالب عقد دائم ادامه دهند و با تبدیل عقد موقت به دائم، زندگی مشترکشان را تداوم دهند.

اما اغلب اوقات، در ازدواج موقت زوجین ترجیح می‌دهند به رابطه خود خاتمه دهند و عقد موقت را به اتمام برسانند. انحلال عقد موقت با عقد دائم تفاوت دارد. در عقد دائم، زوجین باید برای جدایی از یکدیگر طلاق بگیرند. اما در عقد موقت، مرد باقی مانده مدت نکاح را به زوجه بذل کرده و می‌بخشد و در نتیجه عقد منحل می‌گردد.

بنابراین در انحلال عقد موقت به رضایت یا عدم رضایت زن نیازی نیست. علاوه بر این، با اتمام مدت عقد، به طور طبیعی نکاح منحل می‌شود و اگر طرفین به ادامه رابطه مایل باشند باید مجدد نکاح موقت با مدت معینی میان آن‌ها جاری شود. زوجه برای انحلال نکاح موقت به صورت یک‌طرفه به وکالت حق بذل مدت نیاز دارد که باید به صورت شرط ضمن عقد از سوی زوج به زوجه اعطا شده باشد.

چگونگی تبدیل نکاح موقت به نکاح دائم

برای تبدیل نکاح موقت به دائم، اگر مدت نکاح موقت تمام شده باشد، زوجین می‌توانند مانند سایر افراد به دفاتر ثبت ازدواج مراجعه کنند و برای ازدواج دائم اقدام نمایند. اما اگر نکاح موقت هنوز به اتمام نرسیده باشد، برای تبدیل عقد موقت به دائم باید زوج مدت باقی‌مانده را به زوجه بذل کند و بعد از آن با مراجعه به دفتر ثبت ازدواج، به عقد و ازدواج دائم اقدام کنند.

لازم به ذکر است که برای ثبت نکاح موقت، حضور در دفاتر رسمی ازدواج و وجود شناسنامه طرفین الزامی نیست اما ثبت ازدواج دائم حتما و لزوما باید در دفاتر رسمی ازدواج و با مدارک شناسایی از جمله شناسنامه زوجین صورت گیرد و در صورت عدم ثبت عقد دائم، زوج به مجازات محکوم خواهد شد.

شرایط عده در نکاح موقت

مطابق با ماده ۱۱۵۰ قانون مدنی ایران، عده عبارت است از مدت زمانی که تا پایانش زنی که عقد نکاح او منحل شده است، نمی‌تواند شوهر دیگری برگزیند. یکی دیگر از تفاوت‌های بین ازدواج دائم و ازدواج موقت مدت زمانی است که شخص باید عده نگه دارد یعنی در آن مدت نمی‌تواند ازدواج دیگری نماید.

مدت زمان عده نگه داشتن برای زوجه بعد از طلاق یا فسخ نکاح در ازدواج دائم، ۳ طهر است مگر اینکه زن با اقتضای سن، عادت زنانگی نبیند که در این صورت مدت عده او سه ماه خواهد بود. ولی عده زن در نکاح موقت در صورت فسخ و یا بذل مدت، به اندازه دو طهر است.

مگر اینکه زن به اقتضای سن، عادت زنانگی نبیند که در این صورت مدت زمان عده او ۴۵ روز می‌باشد. همچنین اگر زن حامله باشد در هر یک از این دو ازدواج، مدت عده زن تا وضع حمل است و در صورتی که شوهر فوت نماید مدت عده زوجه دائم و زوجه منقطعه ۴ ماه و ۱۰ روز است.

عده زنی که باردار باشد، خواه در نکاح موقت خود باردار شده است و یا در ازدواج دائم، مطابق با قانون 1153 بدین شرح است: عده طلاق یا فسخ نکاح و یا بذل مدت و انقضای آن در مورد زن حامله، تا زمان وضع حمل است.

ازدواج موقت و میزان سهم الارث

در ازدواج موقت زن و شوهر از یکدیگر ارث نمی برند و این مورد از مواردی است که بر خلاف نظم عمومی است و توافق بر خلاف آن غیر ممکن می باشد. مطابق با ماده 940 قانون مدنی، زوجین که زوجیت آنها دائمی بوده و ممنوع از ارث نباشند از یکدیگر ارث می برند.

برخلاف ازدواج موقت، در ازدواج دائم زوجین از یکدیگر ارث می‌برند و نوع ارث بری آنها به این شکل است که آنها در کنار سایر طبقات ارث خواهند برد و وجود وراث دیگر مانع از ارث بردن آنها نمی‌شود مگر اینکه آنها دارای فرزند باشند که در این صورت سبب می گردد آن ها ارث کمتری را ببرند.

یعنی سهم ارث شوهر در صورتی که فاقد فرزند باشند، یک دوم از اموال زن است و در صورتی که آنها دارای فرزند باشند، این سهم به یک چهارم تقلیل می‌یابد و همچنین مقرر شده است، سهم ارث زن در صورت فقدان فرزند یک چهارم و در صورت داشتن فرزند این میزان به یک هشتم تقلیل خواهد یافت.

مطالبه مهریه در نکاح موقت

مطابق با ماده 1082 قانون مدنی، به محض جاری شدن صیغه عقد بین زن و مرد، زوجه به عنوان مالک مهریه شناخته می‌شود و زوج باید در صورت درخواست مهریه توسط زوجه، آن را بپردازد. 

تفاوت این امر در ازدواج دائم و موقت به این صورت است که در ازدواج دائم، قبل از برقراری اولین رابطه جنسی بین زوجین، زوجه امکان مطالبه تمام مهریه را نخواهد داشت و استقرار حق او بر تمام مهریه مشروط به تمکین از شوهر است و تا قبل از برقراری این رابطه او صرفاً می تواند نصف مهریه را دریافت کند.

این در حالی است که در نکاح موقت مهریه به محض انعقاد عقد، قابلیت مطالبه توسط زوجه را دارد حتی اگر بین آنها نزدیکی صورت نگرفته باشد.

رابطه زوجیت و نکاح موقت

از دیگر مواردی که می‌توان به عنوان تفاوت بین نکاح دائم و نکاح موقت بیان نمود این است که در نکاح موقت برخلاف ازدواج دائم، زوجین می توانند شرط نمایند که بین آنها رابطه جنسی برقرار نگردد ولی در ازدواج دائم قرار دادن چنین شرطی امکان پذیر نیست.

هر چند در این رابطه بین حقوقدانان و فقها اختلاف نظر وجود دارد که برخی از آنها چنین شرطی را مخالف با مقتضای ذات عقد می دانند و به نظر ایشان، انعقاد عقد ازدواج به ‌دلیل تمتع و بهره بری جنسی زوجین از یکدیگر می باشد و در صورتی که شرط بین آنها، عدم برقراری رابطه جنسی باشد، این شهر باطل است و سبب ابطال عقد می گردد.

ازدواج موقت و تعدد زوجین

از دیگر تفاوت های عقد ازدواج دائم با ازدواج موقت به این نکته نیز می توان اشاره نمود که مرد در ازدواج دائم، نمیتواند بیش از ۴ زن داشته باشد ولی در نکاح موقت محدودیتی ندارد و میتواند بطور متعدد ازدواج موقت منعقد نماید.

محدودیت های دینی نکاح موقت یکی دیگر از تفاوت های ازدواج دائم و ازدواج موقت است که مطابق با آن مرد مسلمان نمی‌تواند با زن غیر مسلمان ازدواج دائم نماید ولی نکاح موقت با زن غیر مسلمان اهل کتاب جایز است.

همچنین زن مسلمان نمی تواند با مرد غیر مسلمان و بنا به قولی غیر شیعیان دوازده امامی ازدواج کند، چه نکاح دائم و چه نکاح موقت.

سخن پایانی

نکاح موقت و دائم دو شکل شرعی و قانونی ازدواج در کشور ما است که تمام موضوعات مربوط به آنها به رسمیت شناخته شده است و قانون مدنی ایران برای تک تک موارد مربوط به آنها ماده قانونی در نظر گرفته است. آشنایی با تفاوت‌های عقد ازدواج موقت و دائم اهمیت بسیاری دارد چرا که تنها ویژگی مشترک عقد نکاح دائم و موقت، ایجاد محرمیت و رابطه زوجیت است.

این دو شکل از ازدواج در موارد بسیاری چون مهریه، نفقه، ارث، ثبت ازدواج و جدایی زوجین متفاوت از یکدیگر است.در این مقاله تلاش ما بر آن بود تا شما را از قوانین و مقررات مربوط به ازدواج موقت و دائم آگاه سازیم تا زمان تصمیم گیری در مورد ازدواج آگاهانه عمل کنید. گروه حقوقی مهروران همواره سعی دارد تا با وکلای متبحر و مجرب خود در زمینه خانواده شما را همراهی و کمک نماید.