در نظام حقوقی ایران، حقوق و تکالیف زوجین در زندگی مشترک بر اساس قواعد شرعی و قانونی مشخص شده است. یکی از ابزارهای مهمی که در اختیار زوجین قرار می‌گیرد، شروط ضمن عقد نکاح است که به زنان امکان می‌دهد در شرایط خاص، حقوق خود را به‌صورت قانونی استیفا کنند.
این شروط که در عرف حقوقی به «شروط دوازده‌گانه» یا «شروط ضمن عقد» شهرت دارند، به‌طور رسمی در عقدنامه‌های ثبت‌شده در دفاتر ازدواج درج شده‌اند و به امضای زوجین می‌رسند. از آنجا که زنان به‌طور پیش‌فرض اختیار طلاق ندارند، این شروط به‌نوعی نقش حمایتی ایفا می‌کنند و در مواردی که ادامۀ زندگی مشترک برای زن غیر قابل تحمل یا زیان‌بار باشد، به او امکان می‌دهند تا از حق درخواست طلاق برخوردار شود.
این شروط که شامل موضوعاتی نظیر نپرداختن نفقه، بدرفتاری، اعتیاد، جنون، ترک زندگی و موارد مشابه هستند، بر پایۀ اصولی تدوین شده‌اند که هدف اصلی آن‌ها حفظ حقوق زوجه و حمایت از او در برابر شرایط سخت و بحرانی در زندگی زناشویی است.
هرچند این شروط به‌طور کلی برای پیشگیری از آسیب‌های احتمالی و ایجاد تعادل در روابط زناشویی طراحی شده‌اند، اما بررسی تطبیقی میان این شروط و قوانین کلی مانند «عسر و حرج» نشان می‌دهد که برخی از این شروط عملاً با قوانین دیگری هم‌پوشانی دارند یا در مواردی کاربرد محدودتری نسبت به آن‌ها پیدا می‌کنند.
در این مقاله، شروط دوازده‌گانۀ عقدنامه به‌صورت مفصل بررسی شده و به تفاوت‌ها، شباهت‌ها و نقاط قوت و ضعف هرکدام پرداخته می‌شود. همچنین به تناقض‌های موجود میان این شروط و قوانین مربوط به عسر و حرج و سایر مواد قانونی مرتبط اشاره شده است.
اگر به دنبال راهی برای اثبات حق خود در زندگی مشترک هستید، مشاوران تخصصی خانواده در گروه مهروران پاسخگوی تمام سؤالات حقوقی شما هستند: تماس با ما
هدف از این بررسی، روشن کردن ابعاد مختلف این شروط و نقش آن‌ها در زندگی زناشویی و حقوق خانواده است تا زوجین، به‌ویژه زنان، بتوانند از حقوق خود با آگاهی کامل دفاع کنند. با توجه به اهمیت موضوع، این شروط می‌توانند ابزاری مفید برای مدیریت بهتر مسائل خانوادگی و کاهش اختلافات زناشویی باشند و از وقوع بسیاری از چالش‌ها در زندگی مشترک جلوگیری کنند.
شروط دوازده‌گانۀ عقدنامه: آشنایی با 12 شرط ضمن عقد
شروط ضمن عقد نکاح 12 شرط دارد که به آن‌ها شروط دوازده‌گانۀ طلاق می‌گویند. طلاق برای زن فقط در صورتی میسر می‌شود که مرد به او حق طلاق بدهد و اگر زن قصد طلاق داشته باشد و وکالت طلاق نداشته باشد، باید بتواند یکی از شروط دوازده‌گانۀ ضمن عقد را به اثبات برساند.
یعنی اگر زوجین در حین عقد این شروط را امضاء کنند و یکی از این شروط در طول زندگی زناشویی آن‌ها محقق شود، زن با طی کردن روند طولانی دادرسی می‌تواند وکیل طلاق مرد شود. البته حق طلاق شامل این شروط ضمن عقد نمی‌شود.
شرط اول: پرداخت نکردن نفقه یا ادا نکردن حقوق واجب زن
در شرط اول ضمن عقد آمده است: «استنکاف شوهر از دادن نفقۀ زن به‌مدت ۶ ماه به هر عنوان و عدم امکان الزام او به تأیید نفقه.» با توجه به این شرط، اگر زن بتواند اثبات کند که مرد در مدت 6 ماه به او نفقه‌ای نپرداخته، بر اساس آن می‌تواند تقاضای طلاق دهد.
همچنین بخوانید: قوانین مربوط به نفقه و اجرت‌المثل
گفتنی است که در مادۀ 1129 قانون مدنی دربارۀ مدت‌زمان 6 ماه حرفی به میان نیامده است و بر این اساس، حتی اگر نپرداختن نفقه کمتر از این زمان باشد و امکان اجبار مرد بر پرداخت نفقه هم وجود نداشته باشد، باز هم زن می‌تواند درخواست طلاق کند.
شرط دوم: سوء رفتار و یا سوء معاشرت زوج
در شرط دوم ضمن عقد چنین آمده است: «سوء رفتار یا سوء معاشرت زوج به‌حدی که ادامۀ زندگی را برای زوجه غیر قابل تحمل نماید.» در این شرط وضعیت غیر قابل تحمل بسیار سخت‌گیرانه سنجیده می‌شود. اگر زن نتواند یکی از شروط دوازده‌گانه را برای طلاق اثبات کند می‌تواند به اثبات عُسر و حَرَج بپردازد.
بخوانید: روش‌های طلاق بدون رضایت شوهر
در عسر و حرج هم کافی است که زن اثبات کند که در سختی و تنگنا قرار گرفته است و سخت‌گیری دربارۀ این شرط کمتر از شرط دوم ضمن عقد است. بنابراین عملاً شرط دوم کارایی خود را از دست داده است.
شرط سوم: ابتلای زوج به بیماری‌ها و امراض صعب‌العلاج
شرط سوم ضمن عقد بر این اساس است: «ابتلای زوج به امراض صعب‌العلاج به‌نحوی که دوام زناشویی برای زوجه مخاطره‌آمیز باشد.». از طرفی در تبصرۀ بند 5 مادۀ 1130قانون مدنی آمده است که اگر مرد به بیماری‌های صعب‌العلاج روانی یا ساری یا هر عارضۀ صعب‌العلاج دیگری که زندگی مشترک را مختل کند مبتلا شود، زن می‌تواند تقاضای طلاق کند.
بخوانید: فریب در ازدواج و مشکلات حقوقی ناشی از آن
این تبصره از مادۀ مربوط به عُسر و حَرَج است. چون این تبصره در مقایسه با شرط سوم ضمن عقد طیف بیشتری از بیماری‌ها را در بر می‌گیرد، کارایی شرط سوم عملاً زیر سؤال می‌رود.
شرط چهارم: جنون زوج
جنون یکی از مواردی است که اگر مرد به آن مبتلا باشد یا پس از عقد دچارش شود، به زن این حق را می‌دهد که تقاضای فسخ نکاح کند. اگر با وجود جنون زوج بنابه دلایلی امکان فسخ نکاح وجود نداشته باشد، بند 4 شروط درج‌شده در دفترچۀ نکاح به زن این امکان را می‌دهد که طلاق بگیرد.
یکی از مواقعی که در آن مرد جنون دارد اما زن حق فسخ نکاح ندارد، وقتی است که زن به فوریت از حق فسخ نکاح خود استفاده نکرده و فسخ مزبور ساقط شده است.
شرط پنجم: اشتغال زوج به شغل منافی مصالح زن
در شرط پنجم ضمن عقد آمده است: «عدم رعایت دستور دادگاه در مورد منع اشتغال زوج به شغلی که طبق نظر دادگاه صالح منافی با مصالح خانوادگی و حیثیت زوجه باشد.» در مادۀ 1117 قانون مدنی آمده است که شوهر می‌تواند زن خود را از حرفه یا صنعتی که منافی مصالح خانوادگی یا حیثیات خود یا زن باشد منع کند. در شرط پنجم ضمن عقد هم همین مسئله برای مرد صدق می‌کند.
همچنین بخوانید: وظایف شوهر در تأمین مالی خانواده چیست؟
برای این که زن بتواند از این شرط برای درخواست طلاق استفاده کند باید ابتدا علیه مرد طرح دعوی کند و تقاضای منع زوج از اشتغال به آن شغل را مطرح کند. در این حالت اگر دادگاه مرد را از این شغل منع کند اما مرد نپذیرد، زن می‌تواند درخواست طلاق کند. البته باید دادگاه با توجه به اینکه مرد خرج زندگی را بر عهده دارد، امکان اشتغال او به شغل‌های دیگر را در نظر بگیرد و بعد او را از این شغل منع کند.
شرط ششم: محکومیت زوج به حکم قطعی
شرط ششم بدین شرح است: «محکومیت شوهر به حکم قطعی به مجازات پنج سال حبس یا بیشتر یا به جزای نقدی که بر اثر عجز از پرداخت، منجر به پنج سال بازداشت شود یا به حبس و جزای نقدی که مجموعاً منتهی به پنج سال یا بیشتر بازداشت شود و حکم مجازات در حال اجرا باشد.»
تصمیم‌گیری دربارۀ مسائل خانوادگی سخت است؛ اما با یک مشاور حرفه‌ای می‌توانید بهترین انتخاب را داشته باشید! مهروران همراه شما در هر قدم: درخواست مشاورۀ تلفنی
در بند سوم تبصرۀ مادۀ 1130 قانون مدنی آمده است که اگر مرد حداقل به پنج سال حبس محکوم شود، زن می‌تواند به استناد عسر و حرج درخواست طلاق کند. در شرط ششم این نوع درخواست طلاق روشن‌تر بیان شده و اگر قرار باشد زن به این علت از زوج خود طلاق بگیرد می‌تواند از بند شش استفاده کند.
شرط هفتم: ابتلاء زوج به هرگونه اعتیاد مضر
شرط هفتم چنین است: «ابتلای زوج به هرگونه اعتیاد مضری که به تشخیص دادگاه به اساس زندگی خانوادگی خلل آورد و ادامۀ زندگی برای زوجه دشوار باشد.» این مورد هم در یکی از بندهای عسر و حرج آمده است و بنا بر این است که زندگی زوجین به‌علت اعتیاد زوج به مواد مخدر یا مشروبات الکلی از روال خود خارج شده باشد و ادامۀ زندگی با این وضع برای زوجه امکان‌پذیر نباشد.
گفتنی است که تفاوت اصلی طلاق با عسر و حرج با طلاق به استناد شروط دوازده‌گانۀ ضمن عقد، در این است که عسر و حرج باید در همان زمان تقاضای طلاق وجود داشته باشد، اما اگر یکی از شروط دوازده‌گانه در دوره‌ای از زندگی زناشویی رخ داده و تمام شده باشد، باز هم زن با اثبات آن دوره در زمان حال می‌تواند درخواست طلاق کند.
شرط هشتم: ترک زندگی بدون عذر موجه
در شرط هشتم از شروط ضمن عقد آمده است: «اگر زوج زندگی خانوادگی را بدون عذر موجه ترک کند، تشخیص ترک زندگی خانوادگی و تشخیص عذر موجه با دادگاه است. یا اینکه زوج شش ماه متوالی بدون عذر موجه از نظر دادگاه غیبت کند.»
بنابراین اگر دادگاه تشخیص دهد که زوج برای ترک خانواده دلیل موجهی نداشته است می‌تواند تقاضای زن با استناد به این شرط را بپذیرد. البته اگر زوج این شرط را در عقدنامه امضا نکرده باشد، امکان استناد به این موضوع موافق مادۀ ۱۱۳۰ قانون مدنی نیز می‌توان تقاضای صدور حکم طلاق نمود.
شرط نهم: محکومیت قطعی زوج در اثر ارتکاب به جرم
از جمله مواردی که زن می‌تواند از دادگاه تقاضای طلاق کند در شرط نهم آمده و بدین صورت مطرح شده است: «محکومیت قطعی زوج در اثر ارتکاب به جرم و اجرای هرگونه مجازات اعم از حد و تعزیر در اثر ارتکاب به جرمی که مغایر با حیثیت خانوادگی و شئون زن باشد. تشخیص اینکه مجازات مغایر با حیثیت و شئون خانوادگی است، با توجه به وضعیت و موقعیت زن و عرف و موازین دیگر با دادگاه است.»
شرط دهم: عقیم بودن زوج
در شرط دهم از شروط ضمن عقد آمده است: «در صورتی که پس از گذشت پنج سال زوجه از شوهر خود به‌جهت عقیم بودن و یا عوارض جسمی دیگر زوج صاحب فرزند نشود.» در این حالت زن می‌تواند به دادگاه درخواست طلاق دهد.
شرط یازدهم: مفقودالأثر شدن زوج
شرط یازدهم این است که: «در صورتی که زوج مفقودالأثر شود و ظرف مدت شش ماه پس از مراجعۀ زوجه به دادگاه پیدا نشود.» در این شرط غایب بودن مرد است که با اثبات آن و پیدا نشدنش شش ماه پس از درخواست طلاق همسر، می‌تواند باعث رأی دادگاه برای طلاق زن شود.
شرط دوازدهم: ازدواج مجدد بدون رضایت زوجه
در آخرین شرط یعنی شرط دوازدهم آمده است: «زوج همسر دیگری بدون رضایت زوجه اختیار کند یا به تشخیص دادگاه نسبت به همسران خود اجرای عدالت ننماید.» زوجه می‌تواند در صورت ازدواج مجدد شوهر اعم از عقد دائم یا موقت ولو برای یک ساعت یا عدم اجرای عدالت میان همسران طبق این شرط درخواست طلاق کند.
اهمیت و محدودیت‌های شروط دوازده‌گانۀ عقدنامه
شروط دوازده‌گانۀ عقدنامه به‌عنوان ابزاری حقوقی در راستای حمایت از حقوق زنان در زندگی زناشویی، از اهمیت بسزایی برخوردار هستند. این شروط که به‌صورت پیش‌فرض در عقدنامه‌ها گنجانده شده و به امضای طرفین می‌رسند، به زنان این امکان را می‌دهند که در شرایط خاص، حق درخواست طلاق را داشته باشند.
از جمله شرایطی که در این شروط ذکر شده‌اند می‌توان به نپرداختن نفقه، بدرفتاری زوج، اعتیاد، جنون، محکومیت کیفری و ترک زندگی توسط زوج اشاره کرد. هریک از این موارد، با هدف حفظ حقوق زوجه و تضمین زندگی متعادل و عادلانه طراحی شده‌اند.
با وجود نقش حمایتی این شروط، تحلیل حقوقی نشان می‌دهد که این ابزار در عمل با محدودیت‌ها و چالش‌هایی روبه‌رو است. نخست آنکه اجرای این شروط وابسته به اثبات قضایی است و زوجه باید برای استفاده از حق طلاق، دلایل مستند و قابل قبولی به دادگاه ارائه دهد. این مسئله در برخی موارد می‌تواند به طولانی شدن روند دادرسی و ایجاد مشکلات روحی و مالی برای زوجه منجر شود.
بعلاوه، برخی از این شروط با مفاهیمی همچون «عسر و حرج» هم‌پوشانی دارند و در مواردی، زوجه می‌تواند بدون استناد به این شروط نیز با اثبات عسر و حرج خود درخواست طلاق کند.
نکتۀ دیگر اینکه شروط دوازده‌گانه، اگرچه تا حدی تعادل حقوقی میان زوجین ایجاد می‌کنند، اما همچنان از دیدگاه حقوقی محدودیت‌هایی برای زوجه در نظر گرفته شده است. به‌طور مثال، در مواردی که زوج با نقض تعهدات خود زندگی زناشویی را دچار بحران می‌کند، زوجه همچنان باید مراحل پیچیده‌ای را طی کند تا به حقوق خود برسد.
هر مسئلۀ حقوقی، یک راه‌حل حرفه‌ای دارد! برای دریافت مشاورۀ سریع و تخصصی در امور خانواده، همین حالا با گروه وکیل خانواده (مهروران) تماس بگیرید: درخواست مشاورۀ تلفنی
در مقابل، این شروط از لحاظ پیشگیری نیز نقش بسزایی دارند و زوجین را در زمان عقد به تعهداتی که نسبت به یکدیگر دارند، آگاه می‌سازند.
