نحله چیست و چگونه به زن تعلق می‌گیرد؟ + 3 معیار مبلغ نحله
بررسی مفهوم نحله، تفاوت آن با اجرت‌المثل و شرایط تعلق گرفتن این حق به زن در فرایند طلاق
نحله یکی از مفاهیم مهم در حقوق خانواده است که به‌ویژه در فرایند طلاق و تعیین حقوق زنان در این زمینه مورد توجه قرار می‌گیرد. این اصطلاح در لغت به معنای بخشش و هدیه است و در قانون و شرع به‌عنوان یکی از حقوقی که مرد باید به زن پرداخت کند، تعریف شده است.
در هنگام وقوع طلاق، در صورتی که اجرت‌المثل به زن تعلق نگیرد، دادگاه مبلغی به‌عنوان نحله برای زن تعیین می‌کند. نحله نه‌تنها از منظر حقوقی یک نوع حمایت از زن در برابر تحمیل زحمات و مسئولیت‌هایی است که در خانه و زندگی مشترک بر عهده داشته، بلکه از جنبۀ اجتماعی نیز به‌عنوان یک راهکار برای جبران خدمات خانه‌داری زن در طول زندگی زناشویی به شمار می‌رود.
تفاوت عمده میان نحله و اجرت‌المثل در این است که اجرت‌المثل به‌طور مستقیم به کارهای زن در خانه بستگی دارد و باید در زمان زندگی مشترک اثبات شود، در حالی که نحله بیشتر به عنوان یک نوع «بخشش» از سوی مرد در نظر گرفته می‌شود و تنها در صورتی به زن تعلق می‌گیرد که اجرت‌المثل اثبات نشود.
این حقوق، که به‌طور مشخص در تبصرۀ ۶ قانون اصلاح مقررات طلاق آمده است، شرایط خاصی دارد. برای مثال، نحله تنها در صورتی به زن تعلق می‌گیرد که درخواست طلاق از سوی مرد باشد و دلایل موجهی برای طلاق وجود نداشته باشد.
همچنین بخوانید: نحوۀ مطالبۀ اجرت‌المثل توسط زن
در نهایت، نحله نه‌تنها یک مسئلۀ حقوقی است بلکه به‌نوعی در پی ایجاد تعادل و انصاف در فرایند طلاق است تا زن به‌واسطۀ خدماتی که در زندگی مشترک ارائه داده، از حقوق خود بهره‌مند شود.
منظور از نحله چیست؟
نحله در لغت به معنای بخشش و هدیه است و در قانون و شرع از جمله حقوقی است که مرد باید به زن پرداخت کند. در بند «ب»ی تبصرۀ ۶ قانون اصلاح مقررات مربوط به طلاق آمده است: «با توجه به سنوات زندگی مشترک و نوع کارهایی که زوجه در خانۀ شوهر انجام داده و وسع مالی زوج، دادگاه مبلغی را از باب بخشش (نحله) برای زوجه تعیین می‌نماید.»
در واقع، در هنگام وقوع طلاق، در صورتی که اجرت‌المثل به زن تعلق نگیرد، دادگاه مبلغی به‌عنوان نحله برای زن در نظر می‌گیرد.
در قانون تنها وظایفی که پس از عقد نکاح برعهدۀ زن است، تمکین از شوهر و تربیت فرزند است. دیگر کارهایی که زن در خانه انجام می‌دهد و حتی شیردادن به نوزاد از جملۀ وظایف او نیست. از همین رو در صورتی که مرد بخواهد همسرش را طلاق بدهد، می‌بایست در قبال کارهایی که زن در طول این مدت در خانه انجام داده به او مبلغی را به‌عنوان دستمزد پرداخت کند که این دستمزد همان نحله است.
گاهی نحله با اجرت‌المثل اشتباه گرفته می‌شود. در حالی که این دو با هم فرق دارند. همچنین نحله مانند مهریه عندالمطالبه نیست و فقط در صورتی زن مستحق دریافت نحله می‌شود که مرد دادخواست طلاق داده باشد. اگر دادخواست طلاق از طرف زن باشد، نحله به او تعلق نمی‌گیرد. همچنین اگر درخواست طلاق مرد به‌دلیل عدم تمکین زن یا سوءرفتار او باشد، باز هم زن استحقاق دریافت نحله را نخواهد داشت.
تفاوت نحله با اجرت‌المثل
از بند «ب»ی تبصرۀ 6 مادۀ واحده می‌توان چنین استنباط کرد که نحله فرع بر اجرت‌المثل است و فقط در صورتی که اجرت‌المثل اثبات نشود، نحله پرداخت می‌شود. شباهت میان اجرت‌المثل و نحله در این است که هر دو از جمله حقوقی است که مرد باید به زن پرداخت کند.
نکتۀ مهم دربارۀ این دو حقوق این است که با هم قابل جمع نیستند؛ یعنی فقط در صورتی به زن نحله تعلق می‌گیرد که شرایط دریافت اجرت‌المثل را در زمان زوجیت نداشته باشد. در ضمن اجرت‌المثل بر مبنای سال‌هایی که زوجین با هم زندگی می‌کردند تعیین می‌شود و در صورتی که طلاق در دوران عقد صورت بگیرد یا مدت زمان ازدواج کوتاه باشد، به‌جای اجرت‌المثل پرداخت نحله مطرح می‌شود.
اگر زن نتواند به دادگاه ثابت کند که در خانۀ مرد کاری انجام داده یا اثبات نشود که این کارها را به رایگان انجام نداده است، دادگاه برای او مبلغی به‌عنوان نحله در نظر می‌گیرد. درست است که نحله یعنی بخشش و مرد باید با رضایت خود آن را پرداخت کند، اما قانون هم از نحله حمایت می‌کند و مبلغ نحله توسط قاضی تعیین می‌شود.
در واقع، برخلاف اجرت‌المثل که برای تعیین نرخ آن نیاز است که کارشناس اعلام نرخ کند، در نحله خود قاضی مبلغ را مشخص می‌کند. قاضی برای تعیین مبلغ نحله به سه نکته توجه می‌کند:
- تعداد سال‌هایی که زوجین با هم زندگی کرده‌اند.
- نوع فعالیت‌هایی که زن در خانۀ شوهر انجام داده است.
- شرایط اقتصادی مرد.
قاضی این سه مسئله را بررسی می‌کند و بر اساس آن‌ها نرخ نحله را تعیین می‌کند. نکتۀ مهم دیگر دربارۀ تفاوت اجرت‌المثل و نحله در این است که نحله حکمی تکلیفی است اما اجرت‌المثل یک حکم وضعی است. یعنی در صورتی که مرد استطاعت مالی نداشته باشد، از پرداخت نحله معاف است اما در اجرت‌المثل معافیت وجود ندارد.
ممکن است برای بسیاری از افراد سؤال باشد که با توجه به وجود قانون شورای حل اختلاف و طرح دعوای خانواده تا سقف ۲۰ میلیون تومان، آیا دعاوی مربوط به دریافت اجرت‌المثل نیز را باید در شورای حل اختلاف مطرح شود؟
اگرچه در حال حاضر رسیدگی به دعاوی مهریه و نفقه در صلاحیت ذاتی دادگاه خانواده قرار دارد اما مطابق قانون شورای حل اختلاف این دعاوی در شورای حل اختلاف نیز قابل طرح هستند. اما رسیدگی به دعاوی مربوط به اجرت‌المثل ایام زوجیت فقط در صلاحیت دادگاه خانواده می‌باشد.
بنابراین مرجع صالح برای مطالبۀ اجرت‌المثل ایام زوجیت، دادگاه خانواده است و بهترین کار این است که از طریق یک وکیل طلاق، مراحل ثبت دادخواست اجرت‌المثل و نفقه را در مراجع قضایی و دادگاه خانواده پیگیری کنید.
اجرت‌المثل نیز برای همۀ زنان یکسان نیست. تشخیص و رسیدگی به این مهم بر عهدۀ دادگاه صالح مطالبۀ اجرت‌المثل است. دادگاه پس از تشکیل جلسۀ دادرسی و استماع اظهارات طرفین، در صورت تشخیص استحقاق زوجه، قرار ارجاع به کارشناسی صادر می‌کند. کارشناس با توجه به فاکتور های متعدد، اجرت‌المثل زن را تعیین می‌کند که البته هرکدام از زوجین می‌توانند نسبت به مبلغ آن اعتراض کند.
تحصیلات زوجه، وضعیت اشتغال، تعداد فرزندان، محل زندگی، امکانات زندگی مشترک، داشتن خادم، تعدد نقل مکان‌ها در دوران زندگی مشترک زوجین و… از جمله مواردی است که کارشناس برای تعیین مبلغ اجرت‌المثل مد نظر قرار می‌دهد.
شرایط مطالبۀ نحله چیست؟
برای اینکه نحله به زن تعلق بگیرد باید 5 شرط اتفاق بیفتد. این 5 شرط عبارت‌اند از:
- طلاق به درخواست زوج باشد: همان‌طور که در بالا به این مسئله اشاره کردیم در صورتی که درخواست طلاق از جانب زوجه باشد، به او نحله تعلق نمی‌گیرد و اگر زن و مرد تصمیم به طلاق توافقی بگیرند، می‌بایست دربارۀ پرداخت یا عدم پرداخت نحلۀ زن با هم به توافق برسند.
- طلاق باید واقع شود: در طول دوران زناشویی زن نمی‌تواند نحله را دریافت کند و باید حتماً از مرحلۀ درخواست طلاق زوج بگذرد. نکتۀ مهم در این شرط این است که به‌هیچ‌وجه نیازی نیست که صیغۀ طلاق جاری شده باشد و همین که زوج درخواست طلاق را داده باشد برای درخواست نحله کافی خواهد بود.
- نباید زن مستحق دریافت اجرت‌المثل باشد: دادگاه در صورتی که زن را مستحق دریافت اجرت‌المثل بداند دیگر حکم به پرداخت نحله نمی‌دهد.
- نیازی به تعیین نرخ توسط کارشناس نیست: با توجه به تفاوت‌هایی که در اجرت‌المثل و نحله وجود دارد، نرخ نحله را خود قاضی مشخص می‌کند.
- طلاق بدون دلیل موجهی باشد: در صورتی نحله به زن تعلق می‌گیرد که درخواست طلاق از جانب مرد بدون هیچ علت موجهی باشد.
مراحل دریافت نحله چیست؟
زن پس از آنکه درخواست طلاق از جانب مرد داده شد، می‌تواند دادخواستی برای دریافت نحله یا اجرت‌المثل به دادگاه خانواده بدهد. با ارائۀ این دادخواست دادگاه برای بررسی آن جلسه‌ای تعیین می‌کند و دادنامه را برای زوج و زوجه ارسال می‌کند.
اگر زن بتواند ثابت کند که آنچه در خانۀ شوهر انجام داده بیش از وظایف شرعی او بوده، دادگاه برای او حق دریافت نحله صادر می‌کند. اثبات اینکه کارهای منزل توسط زن رایگان بوده یا نه با مرد است.
همچنین بخوانید: قوانین مربوط به نفقه و اجرت‌المثل
اما ممکن است مرد ادعا کند که زن در طول دوران زندگی با مرد کاری بیش از وظایف شرعی خود نکرده و اگر هم انجام داده از سر لطف و رایگان بوده است. در این حالت زن می‌تواند شواهدی ارائه کند که نشان دهد کارهایی که انجام داده به دستور مرد بوده است و مستحق دریافت دستمزد است.
به طور کلی اگر مرد برای درخواست طلاق خود علت موجهی نداشته باشد دادگاه پرداخت نحله را در بخشی از دستور کار خود قرار می‌دهد و این حق را برای زن در نظر می‌گیرد که در ازای فعالیت‌هایی که در منزل انجام داده اجرت دریافت کند همان‌طور که هیچ کاری بدون اجرت نیست.
مدارک لازم برای دریافت نحله چیست؟
- اصل سند ازدواج: در صورتی که اصل سند موجود نبود باید به دفترخانه‌ای که عقد در آن صورت گرفته مراجعه شود و کپی سند ازدواج به دادگاه ارائه شود.
- اصل کارت ملی شناسنامۀ زن
سخن آخر
در پایان، می‌توان گفت که نحله به‌عنوان یک حق قانونی برای زنان در جریان طلاق، نقش مهمی در جبران زحمات و خدماتی دارد که زن در طول زندگی مشترک در خانه و خانواده انجام داده است. این حقوق از آن جهت که به زن اجازه می‌دهد در صورت عدم تعلق اجرت‌المثل، مبلغی به‌عنوان جبران خدمات دریافت کند، می‌تواند به نوعی عدالت و برابری را در روابط خانوادگی تقویت کند.
اجرت در حقیقت حق‌الزحمۀ کارهایی است که زن در خانۀ شوهر انجام می‌دهد و به‌طور معمول وظیفۀ او نبوده است. این کارها ممکن است شامل نظافت منزل، آشپزی، نگهداری از فرزندان، یا سایر امور خانه‌داری باشد. البته، توجه به این نکته ضرورت دارد که اجرت در صورتی به زن تعلق می‌گیرد که این کارها را با درخواست شوهر و بدون نیت تبرع (رایگان بودن) انجام داده باشد. در صورتی که زن بتواند این شروط را در دادگاه اثبات کند، اجرت به او تعلق خواهد گرفت.
نحوۀ محاسبۀ اجرت به‌طور دقیق و بر اساس شرایط مختلفی صورت می‌گیرد. از جملۀ این شرایط، مدت‌زمان زندگی مشترک، سن زن، نوع کارهایی که انجام داده، میزان و شدت کارهای خانگی و عرف منطقه‌ای است که زوجین در آن زندگی می‌کنند. برای محاسبۀ دقیق این مبلغ، دادگاه معمولاً پرونده را به کارشناس مربوطه ارجاع می‌دهد و نظر وی را در تعیین مبلغ اجرت می‌گیرد.
در این روند، یک فرمول مشخص وجود دارد که طبق آن، مبلغ اجرت به ازای هر سال زندگی مشترک محاسبه می‌شود و این مبلغ در نهایت به‌صورت کل مبلغ اجرت برای تمام مدت زندگی مشترک به زن تعلق می‌گیرد.
نکتۀ مهم دیگر این است که اجرت زن فقط به مدت‌زمان حیات وی محدود نمی‌شود. حتی پس از فوت زن، ورثۀ او می‌توانند از طریق مراجع قضائی اقدام به مطالبۀ اجرت ایام زوجیت کنند. این ویژگی اجرت موجب می‌شود که حقوق مالی زن، به‌ویژه در شرایط پایان زندگی مشترک یا پس از فوت، به‌طور کامل رعایت شود و هیچ‌گونه تضییع حقوقی رخ ندهد.
همچنین، برخی شرایط وجود دارد که موجب سلب حق دریافت اجرت از زن می‌شود. از جملۀ این شرایط می‌توان به عدم تمکین زن از شوهر و سوءاخلاق وی اشاره کرد. زن در صورتی که ناشزه باشد (یعنی به وظایف شرعی و قانونی خود در قبال همسر عمل نکرده باشد)، اجرت به او تعلق نخواهد گرفت. البته در قانون جدید حمایت از خانواده، حتی اگر زن ناشزه باشد، باز هم اجرت به وی تعلق خواهد گرفت.
در نهایت، آگاهی از حقوق قانونی در زمینۀ اجرت برای هر دو طرف زندگی مشترک، چه مرد و چه زن، ضروری است. مردان باید بدانند که نمی‌توانند بدون پرداخت اجرت اقدام به طلاق همسر خود کنند و زنان نیز باید از حقوق خود در این زمینه آگاه باشند تا در صورت نیاز به دریافت این حق، بتوانند از طریق مراجع قضائی اقدام کنند.
مشاورۀ حقوقی می‌تواند در این موارد کمک شایانی به افراد نماید تا درک دقیقی از حقوق خود داشته باشند و از تضییع آن‌ها جلوگیری شود.
اما نحله تنها در شرایط خاصی به زن تعلق می‌گیرد، از جمله زمانی که درخواست طلاق از سوی مرد باشد، دلایل موجهی برای طلاق وجود نداشته باشد و زن مستحق اجرت‌المثل نباشد. در این موارد، قاضی با بررسی عوامل مختلف مانند طول مدت زندگی مشترک، نوع فعالیت‌های زن در خانه و شرایط مالی مرد، مبلغ نحله را تعیین می‌کند.
مهم‌ترین تفاوت میان نحله و اجرت‌المثل در این است که نحله به‌عنوان یک «بخشش» از سوی مرد در نظر گرفته می‌شود و تنها در صورتی که اجرت‌المثل اثبات نشود، پرداخت می‌شود. این مسئله نشان می‌دهد که نحله به‌نوعی برای مواقعی که اجرت‌المثل قابل اثبات نیست یا شرایط ویژه‌ای در طلاق وجود دارد، طراحی شده است. همچنین، برخلاف اجرت‌المثل که باید از سوی کارشناس تعیین شود، مبلغ نحله مستقیماً توسط قاضی تعیین می‌شود.
در نهایت، نحله نه‌تنها در راستای حمایت از حقوق مالی زن در زمان طلاق است بلکه به‌عنوان یک ابزار قانونی، می‌تواند در برخی شرایط به زنان کمک کند تا از خدماتی که در طول زندگی مشترک ارائه داده‌اند، جبران دریافت کنند و عدالت بیشتری در فرایند طلاق برقرار شود.
