تمکین و نشوز و تبعات قانونی آن

تمکین و نشوز چیست؟

به موجب ماده 1102 قانون مدنی،”همین که نکاح به طور صحت واقع شد، روابط زوجیت بین طرفین، و حقوق و تکالیف زوجین در مقابل همدیگر برقرار می شود.” در نظام حقوقی و فرهنگی ایران، خانواده بسیار اهمیت دارد، علت تعیین این حقوق و تکالیف نیز نشانه اهمیت به نقش کلیدی خانواده و تلاش برای حفظ بقا آن در جامعه است.

تمکین و نشوز از جمله موارد مهمی است که موجب مشکلات اساسی و مهمی در روابط زوجین می شود و متاسفانه عدم آگاهی زوجین نسبت به تبعات قانونی و حقوقی آن، زمینه ساز گرفتاری و چالش های فراوان برای آنها می شود.

نشوز اصطلاحی در فقه و حقوق اسلامی به معنی تمکین نکردن، نافرمانی و عدم ایفاء وظایف زناشویی از سوی یکی از زوجین است. اگرچه معمولاً نشوز فقط به نافرمانی زن از طریق عدم تمکین به شوهر اشاره دارد، اما نافرمانی شوهر نیز در نوشته‌های فقهی نشوز نامیده می‌شود. اما اصطلاح تمکین در مورد شوهر استفاده نمی‌شود. هنگامی که عدم وظیفه شناسی دو جانبه و از طرف زوجین نسبت به هم اتفاق بیفتد، آن را شقاق می‌نامند.

یکی از مهمترین تکالیفی که در قانون برای زن مقرر شده است، تمکین زن از شوهر خود می باشد. در مقابل این تکلیف نیز حق دریافت نفقه از مرد، برای زن ایجاد می شود. بنابراین، امتناع زن از انجام تکلیف خود که نشوز زوجه نام دارد، مشکلاتی را برای زوجین به همراه خواهد آورد.

 نشوز زن و عدم تمکین وی موجب تبعات زیادی در روابط زن و شوهر می شود، بنابراین در این مقاله ابتدا وظایف قانونی زوجه را بررسی می کنیم، سپس نشوز زوجه و آثار آن را بیان خواهیم کرد.

وظایف قانونی زوجه

بر اساس قانون مدنی، به مجرد انعقاد نکاح میان زوجین، زن و شوهر از حقوقی برخوردار شده و تکالیفی نیز بر عهده آن ها قرار می گیرد. یکی از وظایف قانونی زوجه، که به موجب عقد نکاح بر عهده زن قرار می گیرد، تمکین از شوهر می باشد. تمکین به دو نوع عام وخاص تقسیم می شود.

تمکین عام : به موجب ماده 1105 قانون مدنی، ریاست خانواده بر عهده شوهر است، تمکین عام، عبارت است از اینکه زن ریاست مرد در خانواده و آثار آن را بپذیرد. برای نمونه، به موجب ماده 1104 قانون مدنی، زن باید در منزلی که شوهر اختیار کرده است سکونت کند . همچنین براساس ماده 1103 قانون مدنی، زن باید با شوهر خود، حسن معاشرت داشته باشد. 

تمکین خاص: به معنای انجام روابط زناشویی میان زوجین است. در اصلاح عام، تعریف تمکین را فقط محدود به معنای خاص آن می دانند. این در حالی است، که معنای گستره تری دارد. لذا به طور کلی تمکین، عبارت است از انجام دادن تمام اموری که قانون در روابط زن و مرد، بر عهده زن قرار داده است.

عدم تمکین و پیامد های حقوقی و قانونی آن

مجازات قانونی تنها در صورتی در قبال اشخاص اجرا می شود که در قانون برای عمل آنها جرم تعیین کرده باشد.

اما عدم تمکین از سوی زن، جرم نیست تا بتوان وی را مجازات کرد. بلکه بهتر است گفته شود که آثار حقوقی عدم تمکین از سوی زن چیست، یا به عبارت دیگر عدم تمکین از سوی زن چه پیامدهای حقوقی و قانونی به دنبال خواهد داشت.

لذا در این قسمت سعی داریم تا به مهمترین آثار حقوقی عدم تمکین زن بپردازیم. نحوه اجرای حکم تمکین دادگاه، بدین صورت بوده که مرد، از دادگاه تقاضای صدور اجراییه می کند. در صورت عدم پیروی از حکم توسط زن، ضمانت اجرای حکم، عدم پرداخت نفقه به زن و نیز امکان ازدواج مجدد شوهر با اجازه دادگاه می باشد.

1- در صورتی که زن بدون مانع مشروع از تمکین در برابر شوهر خودداری کند، از حق دریافت نفقه محروم خواهد شد.

2- در صورت عدم تمکین، زن از برخی از حقوق مالی بعد از طلاق همچون تنصیف اموال و دارایی های مرد پس از طلاق محروم می گردد.

3- مرد با گذشت مدت زمان عدم تمکین زن، می تواند با مراجعه به دادگاه حکم ازدواج مجدد بگیرد.

بنابراین همانطور که ملاحضه می کنید، در صورتی که زن از تمکین خودداری کند، مجازات نخواهد شد و مجازات عدم تمکین زن، همان عدم بهرمندی زن از حقوق مالی خود است و در صورتی که مرد حقوق مالی زن را ادا نکند، زن نمی تواند به دادگاه مراجعه کند. نکته قابل توجه این است که مهریه در هر صورت به زن تعلق خواهد گرفت و مرد نمی تواند به بهانه عدم تمکین مهریه او را نپردازد.

مصادیق عدم تمکین و نشوز کدامند؟

براساس قانون و آنچه در زندگی اجتماعی و در میان مردم وجود دارد، زن و مرد در برابر یکدیگر وظایف متقابلی دارند. در صورتی که زن، تکالیفی که بر عهده او است را انجام دهد، مرد نیز موظف به انجام تکالیف متقابل خود خواهد بود. بنابراین اگر زن به تمکین از شوهرش بپردازد، مرد نیز موظف است به وی نفقه بپردازد.

اگر زن تکالیفی که قانون به عهده وی گذاشته است، را انجام ندهد ، به وی ناشزه گفته می شود . در واقع نشوز زوجه، در مقابل تمکین قرار دارد. هر زمان که زن به تکالیف قانونی خود عمل نکند، یعنی از تمکین خودداری کرده است. به این عدم تمکین ، نشوز زوجه گفته می شود و به چنین زنی هم زن ناشزه گفته می شود. مواردی که بر مبنای آنها قانون حکم بر عدم تمکین زوجه می دهد عبارتند از:

• زن بدون عذر شرعی از برقراری رابطه جنسی با شوهرش خودداری نماید .
• زن منزلی را که شوهر برایش تهیه کرد را ترک نماید .
• زن از دستورهای مرد بعنوان رئیس خانواده سرپیچی نماید .
• زن در تربیت فرزندان با شوهرش همکاری نکند .
• زن به مشاغلی مشغول شود که مخالف با منافع و مصالح خانواده باشد .

حال مواردی وجود دارد که اگر زن انجام آنها را ترک کند ناشزه خوانده نمی شود. مثلا اگر تمکین از شوهر موجب خطر مالی، جانی و حیثیتی شود، زن می تواند از او تمکین نکند.

اجرت المثل زن ناشزه

اگر زن بدون اجازه و یا رضایت شوهر خود، از منزلی که شوهرش برای وی تهیه کرده است سکونت نکند و یا از منزل خارج گردد، دوستان و روابطی نامتعارف داشته باشد و به لحاظ جنسی شوهر را راضی نکند ، ناشزه خوانده می شود. براساس ماده 1117 قانون مدنی، مرد می تواند همسر خود را از حرفه ای که مخالف مصلحت خانواده است، منع کند.

 لازم به ذکر است که نشوز، فقط اختصاص به زن نداشته و مرد نیز در صورتی که به تکالیف قانونی خود عمل نکند، ناشز خوانده می شود. مرد ناشز، مردی است که از انجام تکلیف قانونی خود خوداری کرده است. وظایف مرد، تنها پرداخت نفقه نبوده، علاوه بر پرداخت نفقه، به موجب ماده 1103 قانون مدنی، باید با همسر خود با حسن معاشرت رفتار کند.

اثبات نشوز زن، تبعاتی را برای زوجین به دنبال خواهد داشت. در صورتی که زن از تمکین در مقابل شوهرش خودداری کند و ناشزه شود در حقوق مالی او مانند دریافت مهریه و نفقه و همچنین حقوق غیر مالی او اثر خواهد گذاشت.

دریافت نفقه: در صورت نشوز زوجه، به موجب ماده 1108 قانون مدنی، مرد نیز دیگر تکلیفی جهت پرداخت نفقه به وی نخواهد داشت و زوجه به علت امتناع از انجام وظایف زوجیت، مستحق دریافت نفقه نخواهد بود.

مهریه: به موجب ماده 1085 قانون مدنی، زن می تواند تا زمانی که مهر به او تسلیم نشده از ایفاي وظایفی که در مقابل شوهر دارد امتناع کند، مشروط بر این که مهر او عندالمطالبه باشد و این امتناع سبب از بین رفتن حق نفقه زن نخواهد بود. اما اگر زن قبل از گرفتن مهریه به ایفای وظایفش اقدام کند، دیگر نمی تواند از چنین حکمی استفاده کند، اما حق مهریه او همچنان پابرجاست. بنابراین نشوز زن، سبب اسقاط حق مهریه او نمی شود.

طلاق: نشوز زوجه مانع حق زن برای درخواست طلاق خلع نمی شود. زیرا در این نوع طلاق، زن به واسطه کراهتی که دارد در مقابل مالی که به شوهر می دهد می تواند طلاق بگیرد. طلاق خلع از انواع طلاق بائن است که در ماده 1145 قانون مدنی پیش بینی شده است.

ازدواج مجدد مرد: از آنجا که مرد با داشتن همسر نمی تواند بدون اجازه او اقدام به ازدواج مجدد کند، طبق ماده 16 قانون حمایت از خانواده (مصوب 1353) اگر زن ناشزه تشخیص داده شود ، دادگاه به مرد اجازه ازدواج مجدد می دهد.

تنصیف اموال: اگر زن بدون اجازه شوهر خود خانه را ترک کند و ترک منزل توسط زن به اثبات رسیده باشد و حکم نشوز زن صادر شده باشد، در این صورت، هنگامی که مرد اقدام به طلاق کند، دیگر ملزم به اجرای شرط تنصیف اموال که در عقد نامه آمده است، نخواهد بود.

مراحل صدور حکم عدم تمکین و مدت زمان آن

مراحل رسیدگی به دعوای عدم تمکین با تقدیم دادخواست الزام به تمکین زوجه توسط زوج، به دادگاه خانواده آغاز می شود و پس از دادن نوبت رسیدگی توسط دادگاه، شرایط و مستندات پرونده مورد بررسی قرار می گیرد. در صورتی که شرایط عدم تمکین محرز باشد، یعنی دادگاه با توجه به ادله و شواهد پرونده تشخیص بدهد که تمکین انجام نمی گیرد، معمولا در پایان جلسه اول دادرسی رای عدم تمکین را صادر می کند. توصیه می شود دادخواست مذبور توسط وکیل خانواده تنظیم شود.

در صورتی که در طول مدت دادرسی و صدور رای، تمکین صورت نگیرد، رای به اجرای احکام فرستاده می شود و در آن مرحله مجددا زن به تمکین دعوت می شود و مادامی که تمکین انجام نشود، از نفقه محروم خواهد بود و در این میان مرد می تواند از دادگاه تقاضای اجازه ازدواج مجدد نماید. معمولا مدت زمان صدور حکم عدم تمکین از زمان تقدیم دادخواست تا صدور حکم حداقل 6 ماه است.

اگر زوجه در دادگاه تمکین حاضر نشود یا زوجین نسبت به رای صادره اعتراضی داشته باشند، پس از صدور حکم تمکین می توانند ظرف مدت 20 روز از تاریخ ابلاغ رای، دادخواست تجدید نظر خواهی خود را ثبت نمایند.

اقدامات لازم بعد از صدور حکم عدم تمکین

در این مقاله اطلاعات مهم و ضروری در خصوص عدم تمکین، مجازات عدم تمکین و مدت زمان صدور حکم عدم تمکین ارائه نمودیم. حال به بررسی اقدامات بعد از رای تمکین پرداخته تا مشخص شود پس از صدور حکم نشور یا همان عدم تمکین، زن و مرد چه اقداماتی باید انجام بدهند.

در صورتی که پس از صدور حکم عدم تمکین، زن همچنان از تمکین سر باز زند، در راستای اجرای حکم، دادگاه او را دعوت و الزام به تمکین می کند و تا زمانی که تمکین نکند، از نفقه محروم خواهد بود و زوج می تواند از دادگاه صدور اجازه برای ازدواج مجدد را درخواست کند. طلاق در صورتی که به موجب عدم تمکین زن اتفاق بیفتد، باعث از بین رفتن نفقه و موجبات شرط تنصیف اموال زوج می شود. با این حال دادگاه و مامورین قانون به هیچ وجه نمی توانند زن را مجبور به تمکین کنند.

به خاطر داشته باشید که زن، حتی در صورتی که ناشزه هم باشد، مستحق دریافت مهریه و اجرت المثل می باشد. لازم به یادآوری است که مرد تنها می تواند درخواست الزام زن به تمکین را مطرح نماید و موضوعی برای شکایت قابل طرح نیست.

سخن پایانی

تمکین و نشوز مسئله مهمی در زندگی مشترک محسوب می شود و تبعات بسیاری برای زن به همراه خواهد داشت. در صورت عدم تمکین زن بعد از رای دادگاه مبنی بر الزام به تمکین زن، از جمله قطع شدن نفقه و از بین رفتن شرط تنصیف اموال مندرج در عقدنامه و همچنین صدور اجازه ازدواج مجدد برای مرد از طرف دادگاه، عمده مشکلاتی است که نشوز زوجه برای او به همراه خواهد داشت. گروه حقوقی مهروران همواره توصیه می کند قبل از هر اقدامی با وکیل خانواده مشورت نمایید.