مهمترین دعاوی خانوادگی ناشی از ازدواج کدامند؟

از جمله مهمترین دعاوی خانوادگی که ناشی از ازدواج است، شامل دعوای مطالبه مهریه، مطالبه نفقه، مطالبه اجرت المثل ایام زوجیت و دعوای حضانت فرزندان مشترک می‌باشد. در این نوشتار، ضمن مرور قوانین و مقررات موجود در زمینه حقوق خانواده، برخی از رایج‌ترین و مهمترین دعاوی خانوادگی که در دادگاه خانواده مورد رسیدگی قرار می‌گیرد را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

لیست انواع مهمترین دعاوی خانوادگی که مطابق با ماده 4 قانون حمایت خانواده، رسیدگی به آن ها در صلاحیت دادگاه خانواده قرار دارد عبارتند از:

• نامزدی و خسارات ناشی از بر هم زدن آن
• نکاح موقت، دائم و اذن در نکاح
• شروط ضمن عقد نکاح
• ازدواج مجدد
• اثبات نسب
• استرداد جهیزیه
• نفقه زوجه و اجرت المثل ایام زوجیت
• تمکین و نشوز
• اثبات واقعه نکاح
• اذن در ازدواج
• الزام به تمکین
• تنفقیذ طلاق
• مهریه در عقد دائم و موقت
• حضانت و نفقه فرزندان بعد از طلاق
• طلاق به درخواست مرد یا زن، رجوع، فسخ نکاح و انفساخ نکاح، بذل مدت و انقضای آن
• رشد، حجر و رفع آن
• ولایت قهری، قیمومت، امور مربوط به امین و ناظر اموال محجورین و وصایت در امور مربوط به آن.
• نفقه اقارب
•  امور مربوط به غایب مفقودالاثر
• سرپرستی کودکان بی سرپرست
• اهدای جنین
• تغییر جنسیت

در این مقاله قصد داریم به بررسی برخی از مهمترین دعاوی خانوادگی که در دادگاه خانواده مورد رسیدگی قرار می گیرند، بپردازیم.

از مهمترین دعاوی خانوادگی و انواع آن

از جمله مهمترین دعاوی خانوادگی ناشی از ازدواج، دعوای طلاق است. به طور کلی، انجام هرگونه طلاق و جدایی در زندگی زناشویی، مستلزم صدور «گواهی عدم امکان سازش» توسط دادگاه خانواده است. دعوای طلاق ممکن است به صورت توافقی یا غیر توافقی مطرح شود.

دعوای طلاق توافقی

یکی از انواع و مهمترین دعاوی خانوادگی که بسیار هم رایج است، طلاق توافقی می‌باشد. دعوای طلاق هنگامی توافقی است که با توافق و رضایت زوجین مطرح شود. برای پیگیری دعوای طلاق توافقی باید یک توافقنامه میان زوجین تنظیم و امضا شود که در آن نسبت به موضوعات حقوقی مربوط طلاق توافق شده باشد. از جمله مهمترین موضوعاتی که می‌بایست در توافقنامه طلاق توافقی در خصوص آن تعیین تکلیف شود عبارتند از:

• حقوق مالی زوجین و شیوه پرداخت آن، از جمله مهریه، نفقه، اجرت المثل ایام زوجیت، استرداد جهیزیه و … .
• یکی دیگر از موضوعات مهمی که زوجین باید در طلاق توافقی در خصوص آن تعیین تکلیف نمایند، حضانت و ملاقات فرزندان مشترک است.

دادگاه خانواده پس از تشکیل جلسه دادرسی و بررسی موضوع، در خصوص دعوای طلاق توافقی تعیین تکلیف می‌کند. چنانچه برای طلاق زوجین منع قانونی وجود نداشته باشد، دادگاه خانواده بعد از جلسه دادرسی، گواهی عدم امکان سازش را صادر می‌نماید. پس از صدور گواهی عدم امکان سازش و ابلاغ آن، زوجین سه ماه فرصت دارند تا در یکی از دفترخانه‌های رسمی ثبت طلاق حضور پیدا کرده و صیغه طلاق را جاری سازند.

طلاق از طرف مرد

در مواردی که دعوای طلاق به درخواست یکی از زوجین مطرح گردد، طلاق به اصطلاح غیر توافقی خوانده می‌شود. در واقع طلاق غیر توافقی با درخواست زوج به عنوان خواهان مطرح می‌گردد. همسری که موافق با وقوع طلاق و جدایی نیست، به عنوان خوانده دعوی تعیین می‌شود.

با توجه به این که یکی از زوجین در دعوای طلاق غیر توافقی، راضی به وقوع جدایی نیست، معمولاً رسیدگی به دعوای طلاق غیر توافقی بیشتر از رسیدگی به دعوای طلاق توافقی به طول می انجامد. البته زمانی که خواهان دعوای طلاق، زوج باشد باید کلیه حقوق مالی زوجه را نیز پرداخت نماید. یا اگر قادر به پرداخت به صورت یکجا نیست دادخواست اعسار و پرداخت حقوق مالی به صورت اقساط را به دادگاه ارائه نماید.

طلاق از طرف زن

طلاق از طرف زن، یکی دیگر از انواع مهمترین دعاوی خانوادگی می‌باشد. به طور کلی طلاق، حقی است که منحصرا در اختیار شوهر قرار دارد. البته دعوای طلاق ممکن است به درخواست زن نیز مطرح شود. در این صورت، زوجه یا وکیل او می‌بایست دادخواست طلاق را تنظیم کرده و آن را در دادگاه خانواده مطرح کند.

چنانچه هر یک از زوجین بخواهد دعوای طلاق را به صورت غیر توافقی مطرح نماید، باید مطابق با قانون مدنی و قانون حمایت خانواده، وجود عسر و حرج در زندگی زناشویی را اعلام نماید. منظور از عسر و حرج، دشواری زندگی است که در مواردی مثل معتاد بودن همسر، وجود اختلالات روانی و جسمی و خیانت و … محقق می‌گردد.

مهمترین موارد طلاق عسر و حرج عبارتند از:

• در صورتی که همسر به بیماری جسمانی یا روانی خاصی مبتلا باشد که به دلیل واگیردار بودن یا خطرناک بودن، ادامه زندگی زناشویی را برای همسر او غیر ممکن سازد.

• چنانچه همسر معتاد به مواد مخدر باشد به گونه ای که ادامه زندگی زناشویی را با اختلال مواجه کند.

• در صورتی که یکی از زوجین به مجازات بیش از 5 سال حبس محکوم شده باشد.

• به طور کلی چنانچه هر شرایط دیگری که موجب عسر و حرج همسر شود، می تواند به عنوان دلیل برای پیگیری دعوای غیر توافقی مورد استناد قرار گیرد که در صورت اثبات در محکمه، با طلاق زن موافقت می‌شود. طلاق عسر و حرج به دلیل پیچیدگی ناشی از اثبات آن، یکی از مهمترین دعاوی خانوادگی است.

دعوای طلاق با وکالت در طلاق

در عقدنامه‌‌های رسمی، حق طلاق به طور پیش‌ فرض به مرد تعلق دارد. اما زن نیز می‌‌تواند در زمان عقد یا در طول زندگی مشترک، با توافق و رضایت شوهر، حق طلاق را از او دریافت کند. این کار از طریق تنظیم یک وکالت‌ نامه رسمی در دفاتر اسناد رسمی انجام می‌‌شود. طرح دعوای طلاق با داشتن حق طلاق یا وکالت در طلاق یکی دیگر از انواع مهمترین دعاوی خانوادگی است.

طلاق بصورت غیابی

طلاق غیابی نوعی از طلاق است که در شرایط خاص و زمانی که یکی از زوجین به هر دلیلی در دسترس نباشد و امکان حضور در جلسات دادگاه را نداشته باشد، به درخواست طرف حاضر در دادگاه انجام می‌‌گیرد. این عدم حضور می‌تواند به دلایل مختلفی از جمله مفقودالاثر شدن، غیبت طولانی، حبس ابد، بیماری روانی و یا عدم تمایل به حضور در جلسات دادگاه باشد.

در این روش، پس از ارائه درخواست طلاق غیابی و بررسی مدارک توسط دادگاه، جلسه‌ ای برای رسیدگی به موضوع تشکیل می‌ شود و قاضی با بررسی شرایط و دلایل ارائه شده و در صورت احراز شرایط، حکم طلاق غیابی را صادر می‌کند.

دعوای اجرت المثل

دعوای اجرت المثل ایام زوجیت نیز یکی دیگر از مهمترین دعاوی خانوادگی است و هنگامی اقامه می‌شود که زن دستمزد خدماتی را که در خانه شوهر برای او انجام داده است مطالبه کند. آشپزی، نظافت، خیاطی و … همه از جمله اموری به شمار می روند که زن می تواند اجرت المثل مربوط به انجام آن را از شوهر خود دریافت نماید. لازم به ذکر است که زوجه تنها در صورتی می تواند اجرت المثل را مطالبه کند که شوهر نتواند ثابت نماید همسرش این امور را به صورت تبرئی یا رایگان انجام داده است.

دعوای پس گرفتن جهیزیه

یکی دیگر از مهمترین دعاوی خانوادگی، استرداد جهیزیه است که معمولاً توسط زوجه یا وکیل او اقامه می‌شود. منظور از جهیزیه در این دعوی، اموالی است که زن در زمان ازدواج به خانه شوهر می‌برد. یخچال، لباس‌شویی، ظروف غذاخوری و … همگی ممکن است به عنوان جهیزیه تشخیص داده شوند. معمولاً زمانی که جهیزیه به خانه داماد برده می‌شود دارای فهرست یا سیاهه آن اموال تنظیم شده و به امضای داماد و شهود می‌رسد.

مالکیت جهیزیه متعلق به زوجه می‌باشد و می‌تواند آن را پس بگیرد. برای طرح دعوای استرداد جهیزیه می‌بایست دادخواست حقوقی را به دادگاه خانواده محل اقامت زوجین ارائه نمود.

دعوای الزام به تمکین

مطابق با قانون ایران، زوجین باید با یکدیگر حسن معاشرت داشته باشند. یکی از مهمترین تکالیف که در روابط زوجین مطرح است تمکین زن از مرد می‌باشد و مرد نیز برحسب تکالیف قانونی خود مکلف است نیازهای مادی و هزینه‌های زندگی را تامین نماید. البته موضوع الزام به تمکین صرفا در مورد زوج نیست ولی در رویه و عمل در مورد زوجه به کار برده می‌شود. یعنی اطاعت از همسر در زندگی مشترک و تمکین از وی.

البته بعد از طرح دعوای الزام به تمکین ممکن است دادگاه پس از بررسی شرایط حکم به بازگشت زوجه به منزل همسر خود بدهد. اما ضمانت اجرای آن اجبار نیست و اگر زوجه، پس از صدور حکم الزام به تمکین بدون عذر موجه به منزل مشترک بازنگردد، از حق دریافت نفقه دیگر برخوردار نخواهد بود.

از طرفی، زوج هم از این حق قانونی برخوردار است که با توجه به حکم مبنی بر عدم تمکین زن، تقاضای صدور حکم مبنی بر تجویز ازدواج مجدد را از دادگاه خانواده بخواهد. دعوای الزام به نمکین زوجه بسیار پیچیده بوده و نیاز به وکیل خانواده مجرب دارد که با قوانین روز خانواده آشنایی داشته باشد. این دعوا نیز در جایگاه خود یکی از مهمترین دعاوی خانوادگی ناش از ازدواج است.

دعوای فسخ نکاح

دعوای فسخ نکاح نیز یکی از مهمترین دعاوی خانوادگی می‌باشد. فسخ نکاح یکی از شیوه‌های انحلال نکاح است. مطابق با قانون مدنی، چنانچه برخی از حالات جسمی و شرایط خاص وجود داشته باشد، ممکن است برای یکی از زوجین حق فسخ نکاح ایجاد شود. در این صورت چنانچه دارنده حق فسخ، این حق را اعمال کند، رابطه زناشویی زوجین پایان می‌پذیرد. در فسخ نکاح، زن حق مهریه ندارد مگر اینکه موجب فسخ، عنن باشد که زن در این صورت مستحق نصف مهریه است. برخی از مهمترین مواردی که در قانون مدنی به عنوان عوامل ایجاد حق فسخ نکاح به شمار رفته‌اند از قرار زیر است:

• مقطوع بودن آلت تناسلی
• عنن
• قرن
• جذام
• برص(لکه های پوستی)
• افضا
• زمین گیری

دعوای اثبات نکاح

رسیدگی به دعوای اثبات واقعه نکاح نیز در صلاحیت دادگاه خانواده قرار دارد. هنگامی که یکی از زوجین وقوع ازدواج را انکار کند، نوبت به طرح دعوای اثبات واقعه نکاح در دادگاه خانواده می‌رسد. برای این که رابطه زوجیت میان دو نفر اثبات شود، می توان به قباله رسمی ازدواج، شهادت شهود، وجود فرزندان مشترک و … استناد نمود. با توجه به عرف و قوانین جامعه در مورد ازدواج، دعوای اثبات نکاح نیز یکی از مهمترین دعاوی خانوادگی بشمار می‌رود.

دعوای اثبات نسب

یکی دیگر از مهمترین دعاوی خانوادگی، اثبات نسب است. اثبات نسب به معنای اثبات رابطه خویشاوندی میان دو یا چند نفر است. امروزه گواهی پزشکی و آزمایش ژنتیکی به عنوان یکی از مهمترین دلایل و مدارک اثبات کننده رابطه نسبی شناخته می شود. برای مثال، اگر شخصی پس از فوت متوفی به خانواده او اعلام کند که فرزند متوفی است و از او ارث می برد، مورد از موارد طرح دعوای اثبات نسب خواهد بود. برای طرح این دعوی نیز باید دادخواست حقوقی تنظیم شده و به دادگاه خانواده ارسال شود.

مطالبه مهریه در عقد دائم و موقت

یکی دیگر از انواع دعاوی رایج که از جمله مهمترین دعاوی خانوادگی ناشی از ازدواج است، دعوای مطالبه مهریه در عقد دائم و موقت است. مهریه یا صداق، مالی است که هنگام عقد نکاح یا بعد از آن، شوهر متعهد می شود که به زوجه پرداخت کند. به طور کلی مهریه ممکن است به صورت عندالمطالبه یا عندالاستطاعه تعیین شده باشد. چنانچه مهریه به صورت عندالمطالبه تعیین شده باشد، هرگاه زوجه مطالبه نماید، شوهر مکلف به پرداخت مهریه به همسر خود می باشد.

هنگامی که مهریه به صورت عندالاستطاعه تعیین شده باشد، زوجه تنها در صورتی می‌تواند پرداخت آن را از شوهر مطالبه نماید که شوهر توانایی مالی کافی برای پرداخت مهریه را به دست آورده باشد. برای مثال به عنوان مهریه عندالاستطاعه می‌توان به مواردی اشاره داشت که قرار می‌شود شوهر پس از خرید خانه، بخشی از آن را به زوجه انتقال دهد. در این موارد تا هنگامی که شوهر توانایی مالی لازم برای خرید منزل را به دست نیاورد، الزام به پرداخت مهریه به زوجه نخواهد داشت.

تعیین مهریه و پرداخت آن آثار دیگری نیز در زندگی زناشویی بر جای می گذارد. اگر مهریه به صورت عندالمطالبه تعیین شده باشد، زوجه می تواند تا هنگام پرداخت مهریه از حق حبس خویش استفاده کند. یعنی می تواند از انجام رابطه زناشویی با شوهر خودداری نماید. همچنین اگر مهریه هنگام عقد تعیین شده باشد و زوجین پیش از وقوع رابطه جنسی از همدیگر جدا شده باشند، زوجه تنها مستحق دریافت نیمی از مهریه خواهد بود.

دعوای حضانت و نفقه بعد از طلاق

دادگاه خانواده هنگام صدور حکم طلاق باید در مورد برخی از دیگر موضوعات حقوقی مثل حضانت و نفقه همسر و فرزندان بعد از طلاق نیز تصمیم‌گیری کند. برای تصمیم‌گیری در خصوص این موضوعات، دادگاه خانواده ممکن است قرار های کارشناسی یا سایر قرارهای مقتضی را صادر کند.

مرجع صالح دعاوی خانواده و نحوه شکایت و تنظیم دادخواست

نحوه شکایت و طرح دعوا در انواع مهمترین دعاوی خانوادگی چگونه صورت می‌گیرد. فارغ از این که موضوع دادرسی چه باشد، دادگاه خانواده اصولاً پس از بررسی دادخواست و پیوست‌های آن وقت رسیدگی تعیین کرده و با حضور طرفین دعوی به موضوع رسیدگی می‌کند. طرفین می‌توانند خود در جلسه حضور یابند یا وکیل دادگستری را به عنوان نماینده معرفی نمایند.

پس از تشکیل جلسه دادرسی، در مواردی که میان اعضای خانواده اختلافاتی وجود دارد، قاضی دادگاه در ابتدا سعی می‌کند تا میان طرفین دعوی صلح و آشتی برقرار سازد. دادگاه خانواده همچنین می‌تواند طرفین دعوی را برای برطرف شدن اختلافات و حصول سازش به یکی از مراکز مشاوره خانواده زیر نظر قوه قضاییه ارجاع نماید.

پس از تشکیل جلسه دادرسی، قاضی دادگاه پرونده و پیوست‌های آن را مورد بررسی قرار داده و اظهارات طرفین را استماع می‌کند. دادگاه خانواده همچنین ممکن است برای روشن شدن ابعاد مختلف پرونده، قرارهای مورد نیاز را صادر نماید. قرار کارشناسی، قرار ارجاع به پزشکی قانونی، قرار معاینه محلی، قرار تحقیق محلی، قرار نظارت قضایی و… برخی از مهمترین قرارهایی هستند که ممکن است توسط دادگاه خانواده برای رسیدگی به دعاوی خانوادگی صادر شود. پس از بررسی موضوع و اعلام ختم دادرسی، رئیس دادگاه با قاضی مشاور مشورت کرده و در خصوص موضوع تعیین تکلیف می‌نماید. پس از اعلام ختم دادرسی دادگاه خانواده نهایتاً ظرف مهلت یک هفته دادنامه را صادر و به طرفین ابلاغ می‌کند.

به طور کلی دادنامه‌ای که توسط دادگاه خانواده صادر می‌شود، ممکن است قطعی یا قابل اعتراض باشد. رای دادگاه خانواده اصولاً ظرف مهلت 20 روز پس از ابلاغ، قابل تجدیدنظر در دادگاه تجدیدنظر استان می‌باشند. همچنین در مورد برخی از مهمترین دعاوی خانواده مثل دعوای طلاق، حکم دادگاه خانواده قابلیت فرجام خواهی در دیوان عالی کشور را نیز خواهد داشت.